Fluor vaginalis
Achtergronden
Naar Volledige tekst ›Begrippen
Naar Volledige tekst ›Fluor vaginalis: niet-bloederige vaginale afscheiding die volgens patiënte afwijkt van normaal wat betreft hoeveelheid, kleur of geur, al of niet gepaard gaand met jeuk of irritatie in of rond de vagina.
Amselcriteria: de vier Amselcriteria zijn dunne, homogene fluor, pH fluor > 4,5, positieve aminetest (rotte visgeur, sterker na toevoegen druppel KOH) en ‘clue-cellen’ in het fysiologisch zoutpreparaat.
Nugent-score (via laboratorium):
- 0 t/m 3: normale bacteriële vaginale flora
- 4 t/m 6: intermediair (veranderde vaginale flora, geen bacteriële vaginose)
- 7 t/m 10: bacteriële vaginose
Richtlijnen diagnostiek
Naar Volledige tekst ›Anamnese
Naar Volledige tekst ›Sluit aan bij de vragen en ervaringen van de vrouw. Vraag naar:
- klachten: jeuk, irritatie, pijn, branderig gevoel (al dan niet tijdens seks of mictie);
- lokalisatie, duur, eerdere episode van de klachten;
- kleur en geur van de afscheiding;
- comorbiditeit (diabetes mellitus, hiv);
- geneesmiddelgebruik: (chronisch) gebruik immunosuppressiva, antibiotica, oestrogenen, tamoxifen;
- zelfzorg, zoals gebruik van vaginale douches en zeep voor vaginale hygiëne;
- eventueel (zelf) al toegepaste behandeling en reactie daarop (inclusief alternatieve behandelingen);
- bijkomende klachten, zoals contactbloedingen, intermenstrueel bloedverlies, pijn onderbuik, koorts;
- invloed van de klachten op de seksualiteit;
- risico op soa (zie NHG-Standaard Het soa-consult).
Lichamelijk onderzoek
Naar Volledige tekst ›- Inspectie vulva (roodheid) en speculumonderzoek: vaginawand (kleur, aspect), portio (bloedverlies, aspect, uitvloed), fluor (kleur, consistentie), erosies (bij pessarium).
- Op indicatie (mogelijk soa of opstijgende infectie): vaginaal toucher en buikonderzoek.
Lichamelijk onderzoek kan eventueel achterwege blijven bij klachten identiek aan die van een eerder aangetoonde candida-infectie of bacteriële vaginose.
Aanvullend onderzoek
Naar Volledige tekst ›Overbodig als een candida-infectie (zie Evaluatie) of recidief bacteriële vaginose waarschijnlijk is. Verricht in alle andere gevallen onderzoek van de fluor:
- pH fluor (normaal 4 tot 4,5);
- aminetest.
Verricht vervolgens gericht aanvullend onderzoek, tenzij sprake is van 3 positieve Amselcriteria
(zie Begrippen) of fysiologische fluor:
- microscopisch onderzoek in de praktijk (zie bijlage NHG-Standaard) en/of;
- gistkweek en/of;
- laboratoriumonderzoek naar bacteriële vaginose (bepaling Nugentscore) en/of;
- specifieke kweek of PCR naar Trichomonas vaginalis.
Op indicatie: onderzoek naar andere soa (zie de NHG-Standaard Het soa-consult).
Evaluatie
Naar Volledige tekst ›- Vulvovaginale candidiasis: jeuk, niet-riekende, witte afscheiding, en een rode, gezwollen vulva of vaginawand met witte, brokkelige fluor bij lichamelijk onderzoek. Een positieve gistkweek of KOH-preparaat met schimmeldraden (bij microscopisch onderzoek) ondersteunen de diagnose.
- Ernstige vulvovaginale candidiasis: bij uitgebreid erytheem, oedeem, krabeffecten of fissuren.
- Bacteriële vaginose: ≥ 3 Amselcriteria positief of Nugentscore ≥ 7.
- Bacteriële vaginose onzeker: 2 Amselcriteria positief of Nugentscore 4-6 (intermediair: veranderde vaginale flora).
- Geen bacteriële vaginose: Nugentscore 1-3.
- Trichomonasinfectie: jeuk, geelgroene afscheiding en een rode vaginawand plus positieve PCR of kweek of Trichomonas in het directe fluorpreparaat.
- Aspecifieke fluorklachten: geen afwijkingen bij onderzoek en geen risico op soa.
- Andere oorzaak voor vulvaire/vaginale klachten (zie volledige tekst).
Richtlijnen beleid
Naar Volledige tekst ›Voorlichting en niet-medicamenteuze adviezen
Naar Volledige tekst ›- Een candida-infectie en bacteriële vaginose zijn onschuldig en kunnen vanzelf overgaan. Behandel alleen bij hinderlijke klachten.
- Ontraad vaginale spoelingen, zeep en andere middelen. Alleen uitwendig reinigen met water.
- Bij aspecifieke fluorklachten: stel gerust en wijs op gunstig natuurlijk beloop. Geef voorlichting. Wacht 4 weken af.
Medicamenteuze behandeling
Naar Volledige tekst ›Vulvovaginale candidiasis (niet ernstig of recidiverend)
Naar Volledige tekst ›Maak een keuze voor een middel in overleg met patiënte. Lokale behandeling heeft de voorkeur vanwege een kleinere kans op bijwerkingen (voor middelen en doseringen zie tabel 1).
Geneesmiddel |
Dosering |
Opmerkingen |
---|---|---|
Clotrimazol Tablet/capsule vaginaal 500 mg of crème vaginaal 100 mg/g met applicator |
Eenmalig 500 mg of 1 applicatorvulling (ca. 5 g) |
Zelfzorgmiddel |
Clotrimazol Tablet vaginaal 200 mg of crème vaginaal 20 mg/g met applicator |
1 dd 200 mg of 1 dd 1 applicatorvulling (ca. 10 g) gedurende 3 dagen |
Op recept |
- Bij vaginale behandeling: breng voor het slapen gaan voldoende diep in en pas bij voorkeur niet toe tijdens de eerste dagen van de menstruatie. Raad het gebruik van condooms en pessaria af tot 3 dagen na het stoppen met vaginale capsules of crèmes.
- Bij zwangerschap: vaginaal clotrimazol tablet/capsule manueel inbrengen zonder gebruik van applicator.
- Bij borstvoeding: clotrimazol vaginaal of fluconazol eenmalig oraal.
- Bij keuze voor orale behandeling: fluconazol 150 mg eenmalig. Bij uitwendige jeuk eventueel ook uitwendig miconazolcrème 20 mg/g 2 dd of clotrimazolcrème 10 mg/g 2 dd tot de klachten over zijn.
Ernstige vulvovaginale candidiasis
Behandeling: clotrimazol crème 10 mg/g, voor het slapen gaan 1 applicatorvulling (5g) diep inbrengen, gedurende 7-14 dagen of fluconazol 150 mg oraal, op dag 1 en dag 4.
Bacteriële vaginose
Naar Volledige tekst ›Schrijf voor:
- Bij niet-zwangere: metronidazol 500 mg 1 maal daags 1 ovule gedurende 7 dagen, ’s avonds voor het slapen diep vaginaal inbrengen, of gelijkwaardig alternatief (zie volledige tekst).
- Bij zwangerschap: clindamycinecrème voor vaginaal gebruik (20 mg/g) ’s avonds voor slapen 1 applicatorvulling (5 gram) diep vaginaal inbrengen gedurende 7 dagen, of metronidazol oraal (eenmalig 2 gram) of vaginaal 500 mg 1 maal daags 1 ovule ’s avonds voor slapen gaan diep vaginaal inbrengen gedurende 7 dagen.
- Bij lactatie: metronidazol oraal (eenmalig 2 gram) na de laatste voeding van de dag of clindamycine crème voor vaginaal gebruik (zie eerder).
Bij onzekere diagnose of intermediaire Nugentscore: afwachten of proefbehandeling met metronidazol (vaginaal of oraal).
Trichomonasinfectie, chlamydia-infectie, gonorroe
Naar Volledige tekst ›Onverklaarde fluorklachten
Naar Volledige tekst ›Bij hevige jeuk een indifferente crème of proefbehandeling met antimycotica (zie candida-infectie).
Controles
Naar Volledige tekst ›- Bij aanvullende laboratoriumdiagnostiek: na een week voor bespreken uitslag en beleid.
- Bij aanhoudende klachten: na twee weken (bij aspecifieke fluorklachten na vier weken). Herhaal diagnostiek; verricht eventueel onderzoek naar soa.
- Bij profylactische behandeling recidiverende candidiasis: na drie maanden.
Recidiverende vulvovaginale candidiasis (> 3 episodes bewezen vulvovaginale candidiasis per jaar)
Naar Volledige tekst ›- Behandel een recidief hetzelfde als bij een eerste infectie.
- Bij frequente recidieven: bevestig de diagnose (anamnese en lichamelijk onderzoek). Bij twijfel: verricht een candidakweek met gisttypering.
- Wees alert op een andere oorzaak van de klachten en ga beïnvloedbare factoren na (diabetes mellitus, antibiotica- of corticosteroïdgebruik).
- Leg uit dat ook bij gezonde vrouwen recidiverende candida-infecties voorkomen.
- Besteed aandacht aan gevolgen voor de seksuele relatie. Ontraad coïtus bij dyspareunie.
- Bespreek bij > 3 keer per jaar vulvovaginale candidiasis en hardnekkige klachten een behandeling on demand of profylaxe.
- 1e keus, on demand: geef een recept mee voor fluconazol, 3 capsules à 150 mg oraal, zodat patiënte bij hinderlijke klachten direct kan starten.
- 2e keus, profylaxe: fluconazol oraal 150 mg, gedurende 3-6 maanden op dag 5 van de menstruatie (bij onvoldoende effect tot 1x per week).
Consultatie en verwijzing
Naar Volledige tekst ›- Overweeg consultatie van een arts-microbioloog bij non-albicans candida-vaginitis.
- Verwijs naar de gynaecoloog bij aanhoudende, therapieresistente klachten van fluor of jeuk of bij aanwijzingen voor een oorzaak die de huisarts niet zelf kan behandelen.
Kernboodschappen
Naar Samenvatting ›- De diagnose bacteriële vaginose kan vaak eenvoudig, snel en goedkoop worden gesteld op basis van de klachten, het aspect van de fluor, een pH-meting en een aminetest.
- Een banale kweek of kweek op Gardnerella vaginalis is ongeschikt om bacteriële vaginose vast te stellen.
- De diagnose ‘candida-infectie’ kan vaak gesteld worden op basis van anamnese en lichamelijk onderzoek.
- Stel de diagnose ‘trichomoniasis’ met een PCR-test, een kweek of microscopisch onderzoek van de fluor.
- Behandel een candida-infectie of bacteriële vaginose alleen bij hinderlijke klachten.
- Verricht bij een risico op soa aanvullend onderzoek conform NHG-Standaard Het soa-consult.
Belangrijkste wijzigingen
Naar Samenvatting ›- Microscopisch onderzoek door de huisarts is facultatief.
- Kies voor afwachtend beleid, proefbehandeling met metronidazol of aanvullend onderzoek als de diagnose ‘bacteriële vaginose’ onzeker is (2 amselcriteria positief).
Inleiding
Naar Samenvatting ›Scope
Naar Samenvatting ›- Diagnostiek van en beleid bij vrouwen met klachten van fluor vaginalis in de vruchtbare levensfase en bij vrouwen met recidiverende fluor vaginalis.
- Deze standaard verstaat onder ‘fluor vaginalis’: niet-bloederige vaginale afscheiding die volgens de patiënte afwijkt van wat voor haar gebruikelijk is wat betreft hoeveelheid, kleur of geur, en die al of niet gepaard gaat met jeuk of irritatie in of rond de vagina.
Buiten de scope
Naar Samenvatting ›- Zeldzame oorzaken, zoals een corpus alienum, aan di-ethylstilbestrol (DES) gerelateerde afwijkingen of maligniteiten (zie Details).
- Vaginale klachten als gevolg van urogenitale atrofie in de periode na de overgang komen aan de orde in NHG-Standaard De overgang.
- Vaginale klachten als gevolg van seksuele problematiek komen aan de orde in NHG-Standaard Seksuele klachten.
Vaginale klachten kunnen verschillende oorzaken of achterliggende problematiek hebben: dermatologische aandoeningen (bijvoorbeeld lichen planus, lichen sclerosus), latexallergie (condooms), mechanische of chemische prikkeling (door corpora aliena, zepen, sprays en coitus), atrofische vaginitis en somatisatie als uiting van psychische, relationele of seksuele problemen. Bij de meeste van deze oorzaken staan de fluorklachten niet voorop. De standaard gaat verder niet in op deze oorzaken.
Achtergronden
Naar Samenvatting ›Begrippen
Naar Samenvatting ›Amselcriteria
Naar Samenvatting ›De diagnose ‘bacteriële vaginose’ wordt gesteld als ten minste 3 van de 4 criteria positief zijn. Bij 2 positieve criteria is de diagnose onzeker.
- dunne, homogene fluor
- pH van de fluor > 4,5
- positieve aminetest (rottevisgeur van de fluor, die verergert na toevoeging van een druppel KOH)
- clue -cellen in het fysiologisch zoutpreparaat (zie Details)
De diagnose bacteriële vaginose (BV) kan op verschillende manieren worden gesteld. In de huisartsenpraktijk wordt gebruik gemaakt van de Amselcriteria. Sinds 1984 worden de Amselcriteria toegepast: dunne, homogene fluor, pH van de fluor > 4,5, positieve aminetest (een onwelriekende geur van de fluor na toevoeging van KOH) en ‘clue’-cellen in het fysiologische zoutpreparaat. Bij aanwezigheid van 3 van deze 4 criteria wordt de diagnose gesteld.
Hiervoor is in veel gevallen microscopisch onderzoek nodig, maar nogal wat huisartsen hebben geen microscoop meer. Het laboratorium gebruikt twee methoden om de diagnose BV te stellen: de Nugentscore en PCR-diagnostiek. We verrichtten een literatuuronderzoek naar de testeigenschappen van de verschillende diagnostische methoden.Veelgebruikte methoden
Nugentscore
De Nugentscore is gebaseerd op telling van micro-organismen in een Grampreparaat van een vaginaal uitstrijkje. Men telt: het aantal grote Grampositieve staven (Lactobacillus morfotypen; gescoord op een schaal van 0-4), kleine Gramvariabele staven (Gardnerella morfotypen; score 0-4) en gebogen Gramnegatieve of Gramvariabele staven (Mobiluncus morfotypen; score 0-2). De Nugentscore bleek, met de Amselcriteria als referentietest, voldoende sensitief en specifiek.
De methode kent ook een aantal beperkingen: de telling is complex, de interpretatie subjectief, en verschillende bacteriën die worden geassocieerd met BV worden niet met deze methode opgespoord. De categorie ‘intermediair’ komt bij ten minste 20% van de uitstrijkjes voor.PCR-diagnostiek
Bij PCR-diagnostiek hangt het van de gebruikte PCR-test af welke bacteriën kunnen worden opgespoord. Vaak wordt gebruik gemaakt van een multiplex-PCR, waarmee naar verschillende verwekkers tegelijk kan worden gezocht. Ook kan bijvoorbeeld worden gekeken naar de soorten en hoeveelheden lactobacillen.
Resultaten literatuuronderzoek (alfabetische volgorde)
Amselcriteria afgezet tegen diagnostiek in het laboratorium (als standaardmethode)
- Buyukbayrak et al. verrichtten een prospectief onderzoek (n = 460 premenopauzale vrouwen in een gynaecologische polikliniek) waarin klinische gegevens (klachten en microscopie; Amselcriteria) werden vergeleken met microbiologisch onderzoek (Gramkleuring en kweken). Microbiologisch onderzoek was de gouden standaard. Er werd gekweekt op Candida, E. coli, G. vaginalis, coliforme bacteriën, S. aureus, streptokokken en Proteus mirabilis. Het onderzoek vermeldt niet hoe de diagnose precies werd gesteld aan de hand van deze kweken. Op basis van de klinische gegevens kreeg 89,8% de diagnose BV en op basis van microbiologisch onderzoek 36%. De sensitiviteit van de klinische gegevens ten opzichte van microbiologisch onderzoek was daarmee 95%, de specificiteit 13%, positief voorspellende waarde 38% en negatief voorspellende waarde 82%. Conclusie van de auteurs: een klinische diagnose gebaseerd op het combineren van klachten met de Amselcriteria verbetert de diagnostische nauwkeurigheid, maar is onvoldoende vergeleken met microbiologisch onderzoek (Gramkleuring en kweken).
- Gutman et al. verrichtten een prospectief observationeel onderzoek (n = 269 vrouwen die een vaginaal onderzoek kregen; eerste lijn en vrouwenkliniek). Doel was om te bepalen of gebruik van 2 Amselcriteria in plaats van 3 of 4 voldoende betrouwbaar is. Gouden standaard was de Nugentscore. Vaginale pH (≥ 4,5) was het meest sensitief: 89% (specificiteit 74%), een positieve aminetest had de hoogste specificiteit: 93% (bij gebruik van één criterium: de combinatie van pH ≥ 4,5 én een positieve aminetest, of ‘clue’-cellen én een positieve aminetest had een specificiteit van 95%). De uitslag ≥ 3 van de 4 Amselcriteria positief had een sensitiviteit van 69% en een specificiteit van 93%. De auteurs bevelen een algoritme aan waarin begonnen wordt met een pH-test, waarna een van de andere 3 testen wordt gedaan (dunne, homogene fluor, ‘clue’-cellen of positieve aminetest). De onderzoekers stellen dat de diagnose BV bij 2 positieve testen kan worden gesteld. Als de pH < 4,5 en de daaropvolgende test negatief is, moeten verdere testen worden gedaan. De prevalentie van BV was hoger dan in de gemiddelde bevolking: 38,7%.
- Lascar et al. verrichtten een prospectief onderzoek (n = 349 vrouwen met vaginale afscheiding op 2 soa-poliklinieken) naar de waarde van microscopie, vergeleken met alleen een klinische diagnose (anamnese, lichamelijk onderzoek en pH-meting), voor de differentiële diagnose van een ongecompliceerde vaginale infectie. Een klinische diagnose (abnormale fluor; niet verder toegelicht) in combinatie met een pH > 4,5) had een sensitiviteit van 85% respectievelijk 88% in kliniek 1 en 2 voor de diagnose BV, vergeleken met de gouden standaard (Amselcriteria). De specificiteit was 85% in kliniek 1 en 89% in kliniek 2. Van de diagnosen zou 2,5 tot 2,8% gemist worden met alleen een klinische diagnose. Van de 72 vrouwen met een klinische diagnose BV in kliniek 1 waren er bij 28 (39%) geen ‘clue’-cellen te zien onder de microscoop. Van deze vrouwen hadden er 19 een mixed flora (enige lactobacillen maar ook G. vaginalis of Mobiluncus), en 3 (11%) trichomoniasis. Conclusie van de auteurs: microscopie voegt weinig toe aan de klinische diagnose bij fluor vaginalis. Microscopie kan beperkt worden tot bepaalde groepen, zoals patiënten met een onduidelijk verhaal, of met recidiverende of persisterende klachten.
- Lowe et al. verrichtten een prospectief onderzoek (n = 535 vrouwelijke militairen met vulvovaginale klachten) waarbij de klinische diagnose BV (inclusief microscopisch onderzoek) werd vergeleken met PCR (PCR was de diagnostische standaard in dit onderzoek). De nauwkeurigheid van de klinische diagnose van BV, candida en trichomoniasis (gebaseerd op anamnese, lichamelijk onderzoek, pH-bepaling, aminetest en fysiologisch zoutpreparaat), werd vergeleken met laboratoriumonderzoek (PCR op G. vaginalis, T. vaginalis, Candida, C. trachomatis en N. gonorrhoeae). De klinische diagnose had een sensitiviteit en specificiteit van 80,8% en 70,0% voor BV. Vergeleken met DNA (PCR)-onderzoek is een klinische diagnose 80,8% sensitief en 70% specifiek voor BV; 26% van de vrouwen had wel klinische symptomen, maar bij laboratoriumonderzoek geen bijzonderheden. Een klinische diagnose (inclusief microscopisch onderzoek) lijkt dus voldoende voor het stellen van een diagnose.
- Menard et al. verrichtten een prospectief onderzoek (n = 163 zwangere vrouwen met vaginale klachten, < 20 weken zwanger), naar de diagnostische nauwkeurigheid van PCR voor het diagnosticeren van BV, versus de standaardmethoden (Amselcriteria en Nugentscore). Bij 94,5% van de vrouwen was er overeenstemming tussen de referentiemethoden (Amsel- en Nugentcriteria) en de concentraties van G. vaginalis en A. vaginae (154/163 monsters; kappa = 0,81; 95%-BI 0,70 tot 0,81; de diagnose BV werd gesteld als óf de concentratie G. vaginalis, óf de concentratie A. vaginae verhoogd was). De 9 monsters die niet overeenkwamen hadden ‘intermediair’ als uitslag bij de Nugentscore (Nugentscore 4 tot en met 7). De sensitiviteit van de PCR was 100%, de specificiteit 93%; de positief voorspellende waarde 73% en de negatief voorspellende waarde 100%, in vergelijking met de beide referentiemethoden. De Amselcriteria en Nugentscore kwamen overigens ook niet altijd overeen: bij 15 vrouwen was de uitslag hetzelfde, bij 10 niet. Dit onderzoek werd verricht bij zwangere vrouwen, en is mogelijk niet generaliseerbaar naar niet-zwangere vrouwen. Er werd niet gekeken naar andere bacteriën.
Nugent versus PCR
- Kusters et al. verrichtten een prospectief onderzoek naar het gebruik van semikwantitatief PCR-onderzoek bij 151 vrouwen met klachten van fluor vaginalis. PCR-onderzoek richtte zich op G. vaginalis, A. vaginae, Megasphaera phylotype 1, Lactobacillus crispatus en Lactobacillus iners. Samen met een korte vragenlijst werd door de huisarts of gynaecoloog een swab afgenomen voor PCR-onderzoek, en een uitstrijkje gemaakt voor microscopie. Resultaten werden vergeleken met een Nugentscore. Drieëntachtig patiënten hadden de uitslag normaal (NS 0-3), 13 intermediair (NS 4-6) en 55 BV (NS 7-10). PCR spoorde Gardnerella vaginalis, Atopobium vaginae en Megasphaera phylotype 1 op bij respectievelijk 96%, 87% en 60%, terwijl bij vrouwen met een Nugentscore van 1-3 deze species werden opgespoord bij 27%, 6% en 2% (p < 0,001). Een verhouding van Lactobacillus crispatus vergeleken met Lactobacillus iners van < 1 was aanwezig bij vrouwen met NS of 7-10 bij 66% versus 33% bij vrouwen met een Nugentscore van 1-3 (p < 0,001). De PCR had een sensitiviteit van 92% en specificiteit van 96% met een positief voorspellende waarde van 94% en een negatief voorspellende waarde van 95%. De lactobacillenindex verbeterde de correcte classificatie van monsters als er slechts één van de andere bacteriën werd opgespoord. Deze multiplex PCR scoort goed vergeleken met de Nugentscore, als een handig, onderzoeker-onafhankelijk onderzoeksmiddel, aldus de onderzoekers.
- Shipitsyna et al. verrichtten een prospectief onderzoek naar de samenstelling van het vaginale microbioom bij vrouwen in de vruchtbare leeftijd die voor een check-up of vanwege vaginale klachten een poli dermatovenereologie bezochten in Uppsala (Zweden) (n = 163; 79 patiënten zonder BV, 73 met BV en 11 intermediair wat hier betekende dat het aantal lactobacillen in het fysiologisch zoutpreparaat minder was dan normaal). Van potentiële BV-markers werden de sensitiviteit, specificiteit, de PPV en de NPV berekend; de Amselcriteria werden gebruikt als referentietest. Conclusie van de auteurs was dat een kwantitatieve bepaling van de aanwezigheid van G. vaginalis, Atopobium vaginae, Eggerthella, Prevotella, BVAB2 en Megasphaera type 1, evenals een sterke vermindering van het aantal lactobacillen, een grote diagnostische accuratesse heeft vergeleken met de referentietest. Volgens de auteurs levert een meting van de relatieve hoeveelheid van normale en met BV geassocieerde bacteriën waarschijnlijk een grotere diagnostische accuratesse op dan een bepaling van de aan- of afwezigheid of van de absolute aantallen van de aan BV gerelateerd micro-organismen.
- Wang et al. verrichtten een retrospectief onderzoek naar 230 vrouwen met BV (Nugentscore 7-10 of ≥ 3 Amselcriteria positief) en 360 gezonde vrouwen (Nugentscore 0-3, geen klachten). Specifieke PCR en kwantitatieve PCR werden verricht om 5 met BV geassocieerde bacteriën te kwantificeren: Gardnerella vaginalis, Atopobium vaginae, Leptotrichia/Sneathia species, Megasphaera species en Mobiluncus mulieris. De onderzoekers concluderen dat kwantificering van Atopobium vaginae gebruikt kan worden voor de diagnose BV, omdat deze methode een uitstekende sensitiviteit (83,5%) en specificiteit (86,0%) heeft. Enkele kanttekeningen: het artikel geeft geen beschrijving van de geïncludeerde vrouwen en er werd op 5 bacteriën getest. Het is onduidelijk op grond van welke argumenten deze 5 bacteriën zijn gekozen.
Conclusie
Het is op grond van de beschikbare literatuur niet mogelijk om een optimale diagnostische vervolgstrategie voor de diagnose BV vast te stellen als geen conclusie kan worden getrokken uit het aspect van de fluor, de pH-test en aminetest.
Overwegingen
- De Amselcriteria zijn sensitief en specifiek. Om deze criteria volledig te kunnen toepassen, moet de huisarts microscopisch onderzoek uitvoeren. Steeds minder huisartsen blijken dat te doen.
- De Nugentscore als aanvullend onderzoek is niet overal beschikbaar.
- Het is niet duidelijk wat precies de oorzaak is van BV; er is niet één specifieke verwekker. Dat maakt het lastig om in plaats van de Amselcriteria PCR-diagnostiek toe te passen.
- Er zijn verschillende PCR-testen in omloop waarbij op verschillende combinaties van bacteriën wordt getest. De PCR-test lijkt veelbelovend, maar is nog volop in ontwikkeling.
- De kosten van een Nugentscore of PCR-diagnostiek (in het laboratorium) zijn voor de patiënt hoger dan diagnostiek uitgevoerd in de huisartsenpraktijk. De uitslag van de diagnostiek uitgevoerd in de huisartsenpraktijk is bovendien direct beschikbaar.
- Anno 2015 is de PCR-test duurder dan de Nugentscore.
- Niet alle diagnostiek kan in alle laboratoria worden verricht. De keuze voor vervolgdiagnostiek zal dan ook vaak afhangen van wat in de regio wordt aangeboden.
- De kosten voor de verschillende testen kunnen regionaal verschillen. De huisarts kan overleggen met het preferente laboratorium welke testen beschikbaar zijn, en kan een lijst opvragen met tarieven.
Aanbevelingen
Om de diagnose BV vast te stellen neemt de huisarts een anamnese af, verricht lichamelijk onderzoek, en verricht een pH-meting en een aminetest. Indien drie Amselcriteria positief zijn, kan de diagnose BV worden gesteld. In andere gevallen is bij een wens tot meer zekerheid verder aanvullend onderzoek nodig. Dit bestaat uit microscopisch onderzoek in de huisartsenpraktijk (facultatief) of opsturen van een aan de lucht gedroogd preparaat naar het laboratorium voor bepaling van een Nugentscore. Over de plaats van PCR-diagnostiek voor de diagnose BV kan anno 2016 nog geen aanbeveling worden gedaan.
Nugentscore
Naar Samenvatting ›Deze score wordt in het laboratorium bepaald, gebaseerd op telling van micro-organismen in een grampreparaat.
- 0 tot 3: normale bacteriële vaginale flora
- 4 tot 6: intermediair, veranderde vaginale flora, geen bacteriële vaginose
- 7 tot 10: bacteriële vaginose (zie Amselcriteria)
Epidemiologie
Naar Samenvatting ›- De klacht ‘fluor vaginalis’ is een van de meest voorkomende gynaecologische problemen in de huisartsenpraktijk.
- De incidentie van de diagnose ‘vaginale afscheiding’ (ICPC-code X14) is 15,1 per 1000 vrouwelijke patiënten per jaar, voor vrouwen van 19-24 jaar is het cijfer 35,4 en voor vrouwen van 25-44 jaar is dit 29,9.
- De incidentie van de diagnose ‘candidiasis urogenitale vrouw’ (ICPC-code X72) is 24,6 per 1000 vrouwelijke patiënten per jaar.
- De incidentie van de diagnose ‘trichomonas urogenitale vrouw’ (ICPC-code X73) is 0,3 per 1000 vrouwelijke patiënten per jaar.
- Over de incidentie van bacteriële vaginose zijn geen cijfers bekend.
- Bij ongeveer 30% van de patiënten met vaginale afscheiding wordt geen microbiologische oorzaak gevonden (zie Details).
De incidentiecijfers zijn afkomstig uit NIVEL Zorgregistraties eerste lijn, het betreft cijfers over 2014 (www.nivel.nl/NZR/inci).
Dekker et al. onderzochten het aandeel van verschillende verwekkers bij 682 vrouwen die met vaginale klachten op het spreekuur van de huisarts kwamen. Het onderzoek vond plaats in 14 Amsterdamse en 7 Twentse praktijken. Een infectie met C. albicans was de meestvoorkomende aandoening, gevolgd door bacteriële vaginose. Infecties met T. Vaginalis en C. Trachomatis zorgden ieder voor 5 tot 10% van de diagnosen, gonorroe was zeldzaam (minder dan 1%). In ongeveer 30% van de gevallen werd geen microbiologische oorzaak gevonden.
In een internationale review van onderzoeken gepubliceerd tussen 1966 en 2003 werd bij 22 tot 50% van de vrouwen met fluorklachten de diagnose BV gesteld, bij 17 tot 39% de diagnose vulvovaginale candidiasis en bij 4 tot 35% de diagnose trichomoniasis. Bij ongeveer 30% werd geen oorzaak gevonden.
Recidiverende candida-infectie komt voor bij ongeveer 5 tot 8% van de vrouwen in de vruchtbare leeftijdsfase.Pathogenese, verwekkers en complicaties
Naar Samenvatting ›Vaginale afscheiding is fysiologisch. De afscheiding bestaat uit transsudaat, cervixslijm en afgestoten epitheelcellen. De hoeveelheid en de samenstelling worden bepaald door factoren als leeftijd, de fase van de menstruele cyclus, hormoongebruik, zwangerschap en seksuele opwinding. De vaginale flora is ook onder fysiologische omstandigheden aan veranderingen onderhevig. Antimicrobiële middelen kunnen de flora beïnvloeden.
Vulvovaginale candidiasis
Naar Samenvatting ›Deze aandoening wordt veroorzaakt door de gist Candida. Asymptomatische kolonisatie met Candida komt voor bij 15 tot 20% van alle vrouwen; 75% van de vrouwen maakt één of meer candida-infecties door gedurende haar leven. Typische klachten zijn jeuk en witte, brokkelige, niet-geurende afscheiding.
- Candida-infecties komen vaker voor bij zwangerschap, oestrogeenbehandeling, breedspectrumantibioticagebruik, diabetes mellitus of verminderde afweer, maar regelmatig is geen van deze factoren aanwezig.
- Er is sprake van een recidiverende candida-infectie als de vrouw meer dan driemaal per jaar klachten heeft. Dit komt voor bij ongeveer 5 tot 8% van de vrouwen in de vruchtbare levensfase (zie Epidemiologie). De oorzaak is niet duidelijk; bij deze vrouwen is in het algemeen geen enkele van de bekende predisponerende factoren aanwezig.
- Candida albicans is verantwoordelijk voor ongeveer 85 tot 90% van de candida-infecties, de resterende 10% wordt in nagenoeg alle gevallen veroorzaakt door Candida glabrata. Andere species komen nauwelijks voor.
Bacteriële vaginose
Naar Samenvatting ›Deze aandoening wordt gekenmerkt door een veranderde samenstelling van de vaginale flora. De precieze etiologie van de aandoening is onduidelijk (zie Details). Het totale aantal lactobacillen is gedaald en de diversiteit en concentratie van (voornamelijk) anaerobe bacteriën is gestegen. Ook heeft een verschuiving plaatsgevonden in de soorten lactobacillen. Hierdoor stijgt de pH en ontstaat een afwijkende vaginale flora. Daarbij lijkt de verhouding tussen de verschillende bacteriën meer van belang dan welke bacteriën worden gevonden. Deze dysbiose kan leiden tot fluor met een onaangename geur. Bij het lichamelijk onderzoek ontbreken ontstekingsverschijnselen.
- Bacteriële vaginose kan spontaan verdwijnen of genezen na behandeling. Recidieven komen regelmatig voor.
- Bij een bacteriële vaginose in de zwangerschap is er een iets groter risico op vroeggeboorte, late miskraam en infectie bij de moeder (zie Details). Het is niet aangetoond dat behandeling de kans op vroeggeboorte vermindert. Het effect van behandeling op late miskraam en infectie bij de moeder is niet onderzocht (zie Details).
Bij BV bestaat een verstoring van de vaginale flora. De normale vaginale flora bestaat voornamelijk uit lactobacillen. Deze produceren lactaat en vormen daardoor waarschijnlijk een natuurlijke barrière tegen infectie. Bij BV is er een daling van het aantal lactobacillen. Daardoor daalt de concentratie lactaat en waterstofperoxide die normaal in de vagina aanwezig is. Daarnaast stijgt de diversiteit en concentratie van (voornamelijk) anaerobe bacteriën. Dit gaat samen met verhoging van de vaginale pH (> 4,5), en een toename van amineproducerende bacteriën. De laatsten veroorzaken de afwijkende geur van de fluor bij BV.
Een systematische review van Van de Wijgert et al. (n = 63 artikelen) geeft meer inzicht in de normale en afwijkende vaginale flora. De onderzoekers hebben daarbij gebruik gemaakt van moleculaire technieken. In de verstoorde vaginale flora wordt een veelheid aan bacteriën gevonden, waaronder Gardnerella vaginalis, Atopobium vaginae en bacteriën van de Lachnospiraceae familie. De bacteriën G. vaginalis en Prevotella species zijn ook vaak aanwezig bij gezonde vrouwen, alleen in veel lagere aantallen dan bij BV. Bij een verstoorde vaginale flora is het aantal anaerobe bacteriën sterk toegenomen.
G. vaginalis kan in de vagina een biofilm vormen, waar anaerobe bacteriën zich aan kunnen hechten waarna zij de vagina kunnen koloniseren. G. vaginalis profiteert daar op zijn beurt weer van doordat de anaerobe bacteriën ammonia produceren wat gebruikt wordt door G. vaginalis: er ontstaat een symbiose.Van de lactobacillen is vooral L. crispatus aanwezig bij gezonde vrouwen, maar mogelijk minder bij vrouwen van Afrikaanse of Zuid-Amerikaanse afkomst. L. iners is aanwezig bij bijna alle vrouwen, inclusief de vrouwen met BV.
Conclusie
De normale vaginale flora bestaat vooral uit lactobacillen. Bij een BV is het aantal lactobacillen gedaald, en het aantal en de diversiteit aan anaerobe bacteriën flink toegenomen. Er is een afwijkende vaginale flora waarbij de verhouding tussen de verschillende bacteriën meer van belang lijkt, dan welke bacteriën worden gevonden.
Uit een systematische review en meta-analyse (n = 43 onderzoeken; observationeel onderzoek) blijkt dat er mogelijk een relatie is tussen nieuwe seksuele partners en meerdere seksuele partners, en de kans op BV. Het relatieve risico voor de associatie tussen BV en nieuwe of meerdere mannelijke partners was 1,6 (95%-BI 1,5 tot 1,8), tussen BV en vrouwelijke partners 2,0 (95%-BI 1,7 tot 2,3). Condoomgebruik beschermt mogelijk tegen BV (RR 0,8; 95%-BI 0,8 tot 0,9).
Sommige onderzoeken laten een verhoogd risico zien op BV bij IUD-gebruiksters,
andere onderzoeken vonden geen verhoogd risico. Het al of niet vinden van een associatie lijkt samen te hangen met het type IUD (wel een associatie bij koperhoudende IUD´s en niet bij levonorgestrelbevattende). In een prospectief onderzoek van Madden et al. (n = 153 vrouwen zonder BV aan het begin van het onderzoek: 90 (59%) met een IUD en 63 (41%) die gebruik maakten van de anticonceptiepil, -ring of -pleister) werd gekeken naar de incidentie van BV bij vrouwen met een IUD, vergeleken met vrouwen die andere vormen van anticonceptie gebruikten. Gedurende 6 maanden werd maandelijks een Nugentscore verricht. Vijfendertig vrouwen hadden op enig moment een BV (Nugentscore ≥ 7). De incidentie van BV was 37% bij IUD-gebruik en 19% bij orale anticonceptie, ring- en pleistergebruiksters (p = 0,03). In een model waarin gecorrigeerd werd voor confounders bleek er echter geen significante associatie te zijn tussen IUD-gebruik en BV. IUD-gebruiksters met een intermediaire flora aan het begin van het onderzoek kregen wel 3 maal zo vaak een BV (HR 3,15; 95%-BI 1,46 tot 6,80) en IUD-gebruiksters die onregelmatige bloedingen hadden tijdens de onderzoeksperiode hadden meer dan 2 maal zo vaak een BV (HR 2,60, 95%-BI 1,04 tot 6,50). Zonder onregelmatige bloedingen was er geen toename van het risico op BV bij IUD-gebruiksters vergeleken met gebruiksters van orale anticonceptie en ring- en pleistergebruiksters. Meer onderzoek is nodig.Conclusie
De relatie tussen BV en IUD gebruik is niet eenduidig.
In een meta-analyse werden de risico’s op slechte uitkomsten die geassocieerd zijn met BV onderzocht. De meta-analyse includeerde 32 onderzoeken met > 30.000 asymptomatische zwangere vrouwen met BV, bij wie de diagnose werd gesteld op grond van een Gramkleuring van het uitstrijkje, of op basis van de Amselcriteria (zie Bacteriële vaginose). De onderzoekers vonden een associatie tussen de aanwezigheid van BV en respectievelijk de kans op vroeggeboorte (OR 2,2; 95%-BI 1,6 tot 3,0), het risico op late miskraam (OR 6,3; 95%-BI 3,7 tot 10,9), en de kans op infectie van de moeder (wat voor maternale infectie werd niet nader omschreven; OR 2,5; 95%-BI 1,3 tot 5,1).
Behandeling lijkt evenwel niet te helpen om complicaties te voorkomen Bacteriële vaginose).
(zieAchtergrond
BV tijdens de zwangerschap wordt in sommige onderzoeken geassocieerd met slechte perinatale uitkomsten, in het bijzonder vroeggeboorte. Het vaststellen en behandelen van BV tijdens de zwangerschap zou de kans op vroeggeboorte, en de gevolgen daarvan, mogelijk kunnen verkleinen.
Uitgangsvraag
Is behandeling met antibiotica van zwangere vrouwen met BV veilig en effectief ter voorkoming van slechte perinatale uitkomsten?
Cruciale uitkomstmaten
Voor deze uitgangsvragen werden de volgende cruciale uitkomstmaten vastgesteld:
- perinataal overlijden;
- vroeggeboorte < 32 weken;
- ernstige neonatale morbiditeit;
- neonatale sepsis;
- vroeggeboorte < 34 weken;
- slechtziendheid tijdens de kindertijd (follow-up 4 jaar);
- bijwerkingen ernstig genoeg om de behandeling te stoppen of aan te passen.
Methode
Een literatuursearch van 2006 tot maart 2014 leverde één Cochrane-review op.
Resultaten
Beschrijving onderzoeken
De onderzoeken in deze Cochrane-review vergeleken bij zwangere vrouwen met BV (Nugentscore 10) of intermediaire vaginale flora (Nugentscore 4-6), symptomatisch, of asymptomatisch (vastgesteld door screening):
- antibiotica met placebo/geen behandeling;
- een antibioticum versus een ander antibioticium;
- antibiotica: verschillende toedieningswijzen;
- antibiotica versus een andere behandeling;
- antibiotica: verschillende doseringsfrequenties en doses.
Er werden 21 RCT’s geïncludeerd (n = 7847 vrouwen). Wij keken naar de vergelijking antibiotica versus placebo/geen behandeling.
Kwaliteit van bewijs
De kwaliteit van het bewijs was zeer laag tot laag. Er was sprake van kans op vertekening door methodologische beperkingen en de resultaten waren onnauwkeurig.
Effectiviteit
Er was geen klinisch relevant verschil tussen antibiotica en placebo of geen behandeling wat betreft perinataal overlijden (RR 0,71; 95%-BI 0,36 tot 1,39; 4 onderzoeken met 3195 vrouwen), vroeggeboorte < 32 weken (RR 1,13; 95%-BI 0,77 tot 1,68; 4 onderzoeken met 3565 vrouwen); ernstige neonatale morbiditeit (RR 0,97; 95%-BI 0,54 tot 1,75; 2 onderzoeken met 2715 vrouwen), neonatale sepsis (RR 1,40; 95%-BI 0,45 tot 4,41; 3 onderzoeken met 2345 vrouwen); vroeggeboorte < 34 weken (RR 1,16; 95%-BI 0,52 tot 2,59; 3 onderzoeken met 515 vrouwen); matige tot ernstige slechtziendheid bij follow-up tijdens de kindertijd (RR 0,33; 95%-BI 0,01 tot 8,05; 1 onderzoek met 785 vrouwen).
Als screening uitgebreid werd naar niet alleen vrouwen met BV (NS 7-10), maar ook vrouwen met een intermediaire flora (NS 4-6) was er een reductie van 47% van het aantal vroeggeboorten, maar dit is beperkt tot 2 onderzoeken (RR 0,53; 95%-BI 0,34 tot 0,84; 2 onderzoeken met 894 vrouwen).
Antibiotica bleken effectief bij de bestrijding van BV tijdens de zwangerschap (RR 0,42; 95%-BI 0,31 tot 0,56; 10 onderzoeken met 4403 vrouwen). Dit was echter geen cruciale uitkomstmaat.
Bijwerkingen
De kans op bijwerkingen die ernstig genoeg waren om de behandeling te stoppen of aan te passen was significant verhoogd in de antibioticagroepen (RR 1,66; 95%-BI 1,02 tot 2,68; 4 onderzoeken met 2235 vrouwen). Uit de Cochrane-review wordt niet duidelijk om welke bijwerkingen dit gaat.
Conclusie
Er is (zeer) veel onzekerheid over het bestaan van een klinisch relevant effect van behandeling met antibiotica van BV tijdens de zwangerschap ter voorkoming van slechte perinatale uitkomsten (kwaliteit van bewijs laag).
Van bewijs naar aanbeveling
Conclusie van de auteurs van de Cochrane-review: antibiotica kunnen BV tijdens de zwangerschap verhelpen. Het risico op vroeggeboorte wordt echter niet significant verlaagd. Deze review verschaft weinig bewijs dat het screenen op BV en het behandelen van alle zwangere vrouwen met BV vroeggeboorte, en de gevolgen daarvan, zal voorkomen. Als de screeningscriteria worden uitgebreid naar vrouwen met een abnormale flora, is er wel een significante reductie van het aantal vroeggeboorten, maar dat is beperkt tot twee onderzoeken.
Er lijkt dus onvoldoende bewijs te zijn dat behandeling van BV tijdens de zwangerschap helpt om complicaties te voorkomen. Wel komen bijwerkingen, ernstig genoeg om de behandeling te stoppen, vaker voor in de behandelgroepen.
Bovenstaande is voor de werkgroep reden om behandeling alleen te adviseren als er sprake is van hinderlijke klachten, met als doel die klachten weg te nemen.
Aanbeveling
De werkgroep raadt aan BV tijdens de zwangerschap alleen te behandelen als er sprake is van hinderlijke klachten.
Trichomoniasis
Naar Samenvatting ›Deze aandoening wordt veroorzaakt door Trichomonas vaginalis, een protozoön met 5 flagella.
- Aangezien besmetting plaatsvindt door seksueel contact, wordt trichomoniasis tot de soa gerekend.
- Asymptomatisch dragerschap komt regelmatig voor en kan jaren duren.
- Kenmerken van een trichomonasinfectie zijn jeuk of irritatie, een onaangename geur van de fluor en in typische gevallen toegenomen geelgroene afscheiding met belletjes.
- Voor meer informatie over Trichomonas vaginalis, zie NHG-Standaard Het soa-consult.
Chlamydia-infectie
Naar Samenvatting ›Een chlamydia-infectie wordt veroorzaakt door de bacterie Chlamydia trachomatis. Besmetting vindt plaats door seksueel contact.
- Slechts een klein deel van de vrouwen met een chlamydia-infectie heeft klachten. De infectie kan leiden tot cervicitis, een opstijgende genitale infectie of urethritis.
- Kenmerken van cervicitis door chlamydia-infectie zijn toegenomen afscheiding en contactbloedingen.
- Endometritis kan leiden tot tussentijds bloedverlies.
- Voor meer informatie over Chlamydia trachomatis, zie NHG-Standaard Het soa-consult.
- Voor meer informatie over opstijgende genitale infecties, zie NHG-Standaard Pelvic inflammatory disease.
Gonorroe
Naar Samenvatting ›Deze aandoening wordt veroorzaakt door de bacterie Neisseria gonorrhoeae. Besmetting vindt plaats door seksueel contact.
- Gonorroe is soms asymptomatisch, maar kan ook leiden tot cervicitis, een opstijgende genitale infectie of een urethritis.
- Kenmerk van een cervicitis door gonorroe is geelgroene afscheiding.
- Voor meer informatie over Neisseria gonorrhoeae, zie NHG-Standaard Het soa-consult.
- Voor meer informatie over opstijgende genitale infecties, zie NHG-Standaard Pelvic inflammatory disease.
Richtlijnen diagnostiek
Naar Samenvatting ›Achtergronden diagnostiek bacteriële vaginose
Naar Samenvatting ›De diagnose ‘bacteriële vaginose’ kan meestal worden gesteld op grond van de klachten (stinkende fluor) en eenvoudig onderzoek van de fluor, namelijk inspectie, onderzoek met pH-strips en toevoeging van een druppel kaliumhydroxide (KOH) aan de fluor voor de aminetest (drie van de vier Amselcriteria, zie Begrippen).
Soms is aanvullend onderzoek wenselijk. In de literatuur worden vier methodes beschreven.
Microscopisch onderzoek in de huisartsenpraktijk
Naar Samenvatting ›Bij onduidelijkheid over de diagnose ‘bacteriële vaginose’ na onderzoek van het aspect van de fluor, de pH-test en de aminetest kan microscopisch onderzoek meer zekerheid geven. Als de huisarts hierin vaardig is en beschikt over een goed onderhouden microscoop, is dit onderzoek een snelle en goedkope manier. Bij microscopisch onderzoek wordt gezocht naar de aanwezigheid van ‘clue’-cellen, 1 van de amselcriteria.
Nugentscore
Naar Samenvatting ›De score wordt bepaald door het laboratorium bij een aan de lucht gedroogd fluorpreparaat dat hiertoe is opgestuurd door de huisarts (zie Begrippen).
PCR-diagnostiek
Naar Samenvatting ›Het laboratorium test een selectie van een aantal potentiële verwekkers (multiplex) en stelt vervolgens vast of de balans tussen de verschillende micro-organismen verstoord is. PCR is snel en gevoelig, maar nog in ontwikkeling. Laboratoria die deze methode toepassen, gebruiken verschillende multiplextesten. Het is nog onduidelijk welk panel de voorkeur verdient.
Kweek
Naar Samenvatting ›Een banale kweek of kweek op Gardnerella vaginalis is ongeschikt om bacteriële vaginose vast te stellen, omdat niet de aanwezigheid of de hoeveelheid, maar de verhouding tussen de verschillende bacteriën van belang is. Niet alle bij een kweek gevonden bacteriën zijn van belang, niet alle bacteriën die van belang kunnen zijn bij een bacteriële vaginose kunnen worden gekweekt. Een kweek geeft dus onvoldoende uitsluitsel over de diagnose.
Anamnese
Naar Samenvatting ›Sluit aan bij de vragen en verwachtingen van de vrouw. Vaginale afscheiding gaat nogal eens gepaard met schaamte en angst, bijvoorbeeld voor een geslachtsziekte, kanker of negatieve seksuele ervaringen. Dit kan leiden tot uitstel van een bezoek aan de huisarts (zie Details). De hulpvraag varieert van geruststelling en uitleg tot snelle behandeling om van de klachten af te zijn.
Vraag naar:
- klachten (jeuk, irritatie, pijn, branderig gevoel al dan niet tijdens seks of mictie)
- lokalisatie van de klachten
- kleur en geur van de afscheiding
- duur van de klachten
- eerdere episode(n) met dezelfde klachten
- comorbiditeit die de kans op candidiasis verhoogt (diabetes mellitus, hiv)
- (chronisch) gebruik van geneesmiddelen:
- immunosuppressiva
- antibiotica
- oestrogenen
- tamoxifen
- zelfzorg, bijvoorbeeld vaginale douches en zeep voor vaginale hygiëne
- eventueel (zelf) al toegepaste behandeling en reactie daarop, inclusief alternatieve behandelingen zoals yoghurt of probiotica (zie Details)
- bijkomende klachten, zoals contactbloedingen, intermenstrueel bloedverlies, pijn in de onderbuik en koorts
- invloed van de klachten op de seksualiteit
- risico op soa (zie NHG-Standaard Het soa-consult)
Tijdens de anamnese worden gegevens verzameld om bepaalde diagnosen waarschijnlijker of onwaarschijnlijker te maken. Onderzoek in de eerste lijn van Dekker et al. (n = 628) leverde de volgende gegevens op: jeuk of irritatie kunnen passen bij een candida- (OR 6,0) of trichomonasinfectie (OR 2,6); witte of ‘normaal’ gekleurde afscheiding op een candida-infectie (OR 2,0) of een BV (OR 2,0) en gekleurde (gele of groene) afscheiding op een trichomonasinfectie (OR 2,3). Kort bestaande klachten pleiten voor een candida-infectie (OR 1,9).
Afzonderlijke klachten of symptomen blijken de diagnose echter onvoldoende te voorspellen. Alleen een combinatie van gegevens maakt een bepaalde diagnose voldoende waarschijnlijk. Anderson et al. verrichtten een systematische review naar de diagnostische waarde van klachten, onderzoeksbevindingen en bevindingen bij microscopisch onderzoek bij premenopauzale vrouwen met fluorklachten in de eerste lijn. Zij vonden 18 bruikbare onderzoeken, met gegevens van in totaal 3901 vrouwen. Klachten van niet-homogene, niet-riekende fluor, jeuk, irritatie, en herkenning van klachten uit een vorige episode vergroten de kans op een candida-infectie.Lichamelijk onderzoek
Net als bij de anamnese hebben de bevindingen bij lichamelijk onderzoek op zichzelf een geringe voorspellende waarde. In combinatie met anamnestische gegevens kunnen ze op een bepaalde diagnose wijzen.
Roodheid van de vulva wijst op een candida-infectie, roodheid van de vaginawand kan zowel op een candida-infectie als op een trichomonasinfectie wijzen. Witte, niet-homogene fluor past bij een candida-infectie terwijl dunne, homogene fluor past bij de diagnose BV. Een makkelijk bloedende cervix kan wijzen op een chlamydia-cervicitis.Uit buitenlands onderzoek (n = 95) blijkt dat slechts eenderde van de vrouwen die over the counter clotrimazol aanschafte, ook daadwerkelijk een candida-infectie heeft. Dit geeft vertraging in het stellen van de correcte diagnose en levert onnodige kosten op.
Recenter onderzoek werd niet gevonden.Lichamelijk onderzoek
Naar Samenvatting ›Inspecteer de vulva en voer een speculumonderzoek uit (zie Anamnese):
- roodheid van de vulva
- vaginawand: kleur en aspect
- portio: bloedverlies (bij aanraking), aspect van de portio en uitvloed uit de portio
- fluor: kleur en consistentie (homogeen of brokkelig)
- bij gebruik van een pessarium en fluorklachten: aanwezigheid van erosies
- verricht op indicatie, als er mogelijk sprake is van een soa of opstijgende infectie, ook een vaginaal toucher en onderzoek van de buik (zie NHG-Standaard Het soa-consult en NHG-Standaard Pelvic inflammatory disease)
Lichamelijk onderzoek kan eventueel achterwege blijven als de vrouw:
- eerder een aangetoonde (door de arts vastgestelde of goed op behandeling reagerende) candida-infectie had, en
- weer kort bestaande klachten heeft van jeuk of irritatie, en
- deze klachten herkent van de eerdere episode, en
- witte, niet-riekende afscheiding heeft, en
- een eventueel eerder voorgeschreven behandeling met een antimycoticum succesvol was, en
- zelf nog geen behandeling heeft toegepast (zie Details en Anamnese)
Lichamelijk onderzoek kan eventueel ook achterwege blijven als de vrouw:
- kort bestaande klachten van stinkende grijswitte fluor heeft, en
- eerder een aangetoonde (door de arts vastgestelde) bacteriële vaginose had, en
- de klachten herkent, en
- goed reageerde op een eventueel eerder voorgeschreven behandeling
Uit een onderzoek van Dekker en Boeke onder 610 vrouwen van 15 tot 55 jaar die hun huisarts bezochten met vaginale klachten bleek dat de positief voorspellende waarde van kortdurende jeukklachten en witte, niet-riekende afscheiding voor een candida-infectie ongeveer 70% is. Wanneer bij lichamelijk onderzoek ook een rode vaginawand en niet-homogene fluor worden gevonden, stijgt het percentage tot ongeveer 90%. Het aantal fout-positieve uitslagen is dan klein, zodat in dit stadium al tot behandeling kan worden overgegaan. Bij een recidief zal de voorspellende waarde van de klachten eveneens stijgen, zodat ‘blind’ behandelen gerechtvaardigd lijkt. Het merendeel van de candida-infecties zal zich echter niet op deze klassieke wijze presenteren, zodat nader onderzoek toch noodzakelijk is.
Aanvullend onderzoek
Naar Samenvatting ›- Aanvullend onderzoek kan achterwege blijven als:
- op grond van anamnese en eventueel lichamelijk onderzoek een candida-infectie waarschijnlijk is (zie Evaluatie en Lichamelijk onderzoek)
- op grond van anamnese en eventueel lichamelijk onderzoek een recidief bacteriële vaginose waarschijnlijk is
- In alle andere gevallen is aanvullend onderzoek nodig.
Stappenplan aanvullend onderzoek
Naar Samenvatting ›1 Meet de pH van de fluor (zie Bijlage Onderzoek van fluor)
2 Verricht de aminetest (zie Bijlage Onderzoek van fluor).
3 Bij dunne, homogene (grijswitte) fluor in combinatie met pH > 4,5 en een positieve aminetest zijn 3 amselcriteria positief en is er bacteriële vaginose. Vraag gericht aanvullend onderzoek wanneer er geen sprake is van bacteriële vaginose of van fysiologische fluor. Afhankelijk van de klachten, de soa-anamnese en het lichamelijk onderzoek (zie tabel 1) kan dit onderzoek bestaan uit één of meer van de volgende:
a microscopisch onderzoek (zie Bijlage Onderzoek van fluor)
b gistkweek
c laboratoriumonderzoek van een aan de lucht gedroogd preparaat (nugentscore) (gelijkwaardige alternatieven voor deze stap zijn, in overleg met patiënte, proefbehandeling met metronidazol of afwachtend beleid; PCR is nog volop in ontwikkeling, daarom is het niet mogelijk hierover een aanbeveling te formuleren)
d specifieke kweek of PCR naar Trichomonas vaginalis (de bevindingen bij bacteriële vaginose en trichomonas overlappen elkaar, zie tabel 1)
Candidiasis |
Bacteriële vaginose |
Trichomoniasis |
Chlamydiasis |
Gonorroe |
|
---|---|---|---|---|---|
Klinisch beeld |
Jeuk, irritatie, dyspareunie, brokkelige, witte fluor Bij onderzoek rode, gezwollen vulva of vaginawand |
Riekende afscheiding, grijswit van kleur, geen dyspareunie Bij onderzoek geen ontstekingsverschijnselen |
Vaak asymptomatisch Vaginitis (jeuk, irritatie, geelgroene fluor met belletjes, rode vaginawand en cervix met aardbeiaspect) |
Tot 90% asymptomatisch Urethritis, cervicitis (contactbloedingen), endometritis (intermenstrueel bloedverlies) |
Soms asymptomatisch Urethritis, cervicitis (met geelgroene, vaak onaangenaam ruikende afscheiding) |
Aminetest |
Negatief |
Positief |
Vaak positief |
N.v.t. |
N.v.t. |
pH |
4,0 tot 4,5 (normaal) |
> 4,5 |
5,0 tot 6,0 |
N.v.t. |
N.v.t. |
Microscopie |
Pseudohyfen |
Clue-cellen |
Trichomonaden, leukocytose |
Leukocytose |
Leukocytose |
Onderzoek naar een andere soa
Naar Samenvatting ›Onderzoek naar een andere soa dan Trichomonas vaginalis is geïndiceerd bij een risico op deze soa of als het lichamelijk onderzoek aanwijzingen daarvoor geeft: niet-witte afscheiding, makkelijk bloedende portio of uitvloed uit de portio (zie NHG-Standaard Het soa-consult).
Evaluatie
Naar Samenvatting ›Op grond van de anamnese en het lichamelijk en aanvullend onderzoek kunnen de volgende diagnosen worden gesteld.
Vulvovaginale candidiasis
Naar Samenvatting ›- Kenmerken: jeuk en niet-riekende, witte afscheiding, in combinatie met een rode, gezwollen vulva of vaginawand met witte, brokkelige fluor bij lichamelijk onderzoek.
- Een positieve gistkweek of een KOH-preparaat met schimmeldraden ondersteunen de diagnose.
- Bij uitgebreid erytheem, oedeem, krabeffecten of fissuren is er sprake van ernstige vulvovaginale candidiasis.
- Bij meer dan driemaal per jaar klachten van vulvovaginale candidiasis die ten minste eenmaal is bevestigd door onderzoek (lichamelijk onderzoek, zo nodig aangevuld met microscopisch onderzoek of een gistkweek) is er sprake van recidiverende vulvovaginale candidiasis.
Bacteriële vaginose
Naar Samenvatting ›- ≥ 3 amselcriteria positief:
- dunne, homogene fluor
- pH van de fluor > 4,5
- positieve aminetest
- eventueel clue-cellen in het fysiologisch zoutpreparaat
- nugentscore ≥ 7
De diagnose ‘bacteriële vaginose’ is onzeker bij:
- 2 amselcriteria positief
- nugentscore 4-6 (intermediair, veranderde vaginale flora, geen bacteriële vaginose)
Trichomoniasis
Naar Samenvatting ›- Jeuk, geelgroene afscheiding en een rode vaginawand
- Bij positieve PCR, positieve kweek op Trichomonas vaginalis of aanwezigheid van trichomonas in het directe fluorpreparaat, is de diagnose zeker
- Negatieve bevindingen bij microscopisch onderzoek sluiten trichomoniasis niet uit.
Aspecifieke fluorklachten
Naar Samenvatting ›Geen afwijkende bevindingen bij onderzoek en geen risico op een soa
Andere oorzaak voor de vulvaire of vaginale klachten
Naar Samenvatting ›- Dermatologische aandoeningen
- Allergie (wasmiddel, inlegkruisjes)
- Mechanische of chemische prikkeling
- Onderliggende relationele of seksuele problemen (zie Buiten de scope).
De standaard gaat verder niet in op deze oorzaken.
Overige (toevals)bevindingen
Naar Samenvatting ›Toevalsbevindingen, zoals afwijkingen aan de cervix, vallen buiten het bestek van de standaard.
Richtlijnen beleid
Naar Samenvatting ›- Doel van de behandeling is het verminderen van de klachten en bij soa ook het voorkomen van complicaties en verspreiding.
- Voor het beleid bij trichomoniasis, chlamydia-infectie en gonorroe zie NHG-Standaard Het soa-consult.
- Wees bedacht op seksuele klachten (zie NHG-Standaard Seksuele klachten) en besteed hier zo nodig aandacht aan.
- Verwijs in aansluiting op de mondelinge voorlichting naar Thuisarts.nl voor informatie over vaginale afscheiding, vaginale schimmelinfectie, bacteriële vaginose en soa, of geef de betreffende tekst mee via het HIS.
Voorlichting en niet-medicamenteuze adviezen
Naar Samenvatting ›Vulvovaginale candidiasis
Naar Samenvatting ›Acute vulvovaginale candidiasis
Naar Samenvatting ›- Leg uit dat onder normale fysiologische omstandigheden gisten en bacteriën voorkomen in de vagina. Soms raakt het evenwicht tussen de gisten en bacteriën verstoord en ontstaat een schimmelinfectie met klachten van jeuk en witte afscheiding. Een schimmelinfectie kan vanzelf overgaan en kan geen kwaad.
- In sommige gevallen kan een schimmelinfectie wel ernstige klachten geven of hardnekkig zijn (zie Recidiverende vulvovaginale candidiasis).
- Een schimmelinfectie is geen soa.
- Medicamenteuze behandeling is alleen geïndiceerd bij hinderlijke klachten. De klachten kunnen na een eendaagse behandeling soms nog een paar dagen aanhouden.
- Bij gelijke effectiviteit heeft lokale behandeling in het algemeen de voorkeur boven systemische behandeling, vanwege een kleinere kans op bijwerkingen.
- Ontraad het gebruik van vaginale douches en van theeboomolie. Deze dragen niet bij aan vermindering van de klachten en zijn mogelijk zelfs schadelijk. Ook is er geen bewijs voor de werkzaamheid van yoghurt, probiotica of knoflook (oraal of lokaal). Behandeling met deze (voedings)middelen wordt afgeraden (zie Details).
- Er is geen bewijs dat het risico op vulvovaginale candidiasis toeneemt door strakke kleding, inlegkruisjes of tampons.
Er is geen bewijs voor de werkzaamheid van vaginale douches, knoflook (oraal of lokaal), teatree-olie (lokaal) of yoghurt met L. acidophilus (oraal of lokaal). Er zijn geen onderzoeken die alternatieve behandelingen vergelijken met de reguliere behandeling. In 1 RCT werd enig voordeel gevonden van het gebruik van L. acidophilus volgend op een behandeling met fluconazol. Dit is echter een klein onderzoek (55 patiënten) met 1 meting na een maand. Sommige van deze behandelingen geven kans op (potentieel ernstige) bijwerkingen, zodat de nadelen niet opwegen tegen eventuele voordelen.
Aanbeveling
Alternatieve of complementaire behandeling bij vulvovaginale candidiasis wordt afgeraden.
Achtergrond
Er zijn in de vrije verkoop diverse middelen te koop die toegepast kunnen worden bij vulvovaginale candida-infecties, zoals vaginale douches, knoflook, yoghurt met lactobacillen en teatree-olie.
Uitgangsvraag
Hebben alternatieve of complementaire behandelingen (I) vergeleken met de reguliere medicamenteuze behandeling of placebo (C) zin ter behandeling van klachten bij vulvovaginale candidiasis?
Cruciale uitkomstmaten
Voor deze uitgangsvraag werden de volgende cruciale uitkomstmaten (O) vastgesteld:
- genezingspercentage;
- bijwerkingen.
Resultaten
Methode
De search vanaf 2006 tot 1 juli 2015 leverde een systematische review (SR) op waarin (onder andere) gekeken werd naar het effect van alternatieve en complementaire behandelingen.
Vaginale douches bij vulvovaginale candidiasis
De SR van Lopez beschrijft 2 systematische reviews (2002) over vaginale douches voor de behandeling van vrouwen met acute vulvovaginale candidiasis, gebaseerd op observationele onderzoeken (case-controlonderzoeken). Vaginale douches waren geassocieerd met ernstige gevolgen, zoals PID, endometritis, buitenbaarmoederlijke zwangerschappen, gonorroe en chlamydia. Het is onduidelijk hoe vaak deze ernstige bijwerkingen voorkomen.
Knoflook (oraal of intravaginaal) bij vulvovaginale candidiasis
De SR van Lopez vond geen RCT’s waarin knoflook vergeleken werd met de reguliere behandeling van vulvovaginale candidiasis. Observationele onderzoeken laten zien dat knoflook (oraal) zuurbranden, misselijkheid, diarree, flatulentie, opgeblazen gevoel en een slechte lichaamsgeur kan veroorzaken. Langdurig gebruik van knoflook lokaal kan leiden tot allergische reacties of chemische brandwonden.
Teatree-olie (intravaginaal) bij vulvovaginale candidiasis
In de SR van Lopez werd één systematische review gevonden (2002) over het gebruik van teatree-olie bij vulvovaginale candidiasis, gebaseerd op observationele onderzoeken. Teatree-olie kan huidirritatie, ernstige allergische huiduitslag of zelfs systemische hypersensitiviteit veroorzaken.
Yoghurt met Lactobacillus Acidophilus (oraal of intravaginaal)
De SR van Lopez beschrijft twee systematische reviews (zoekdatum 2002 en 2007), waarin yoghurt met Lactobacillus acidophilus vergeleken werd met de reguliere behandeling van vulvovaginale candidiasis, beiden vonden geen RCT’s.
Daarnaast vonden Lopez et al. 1 RCT uit 2009 (n = 55 vrouwen) waarin L. acidophilus (oraal) of placebo (oraal) gegeven werd na een behandeling met fluconazol. Evaluatie vond plaats na 1 maand. Behandeling met L. acidophilus verminderde de vaginale afscheiding (3/29 [10%]) vergeleken met placebo (9/26 [35%]) (p = 0,03). Na behandeling met L. acidophilus daalde ook de aanwezigheid van gist, vastgesteld met behulp van kweken, (3/29 [10%], vergeleken met placebo (10/26 [39%]) (p = 0,01).
Commentaar uit de systematische review van Lopez et al. was dat de samenstelling van verschillende soorten yoghurt die te koop zijn varieert, en de effecten daarmee ook kunnen verschillen. Daarnaast stellen de auteurs dat niet bekend is wat de gevolgen zijn van verandering van de vaginale pH door het intravaginale gebruik van yoghurt.
Conclusie
Er is zeer veel onzekerheid over de werkzaamheid van alternatieve of complementaire behandelingen bij vulvovaginale candidiasis (kwaliteit van bewijs zeer laag).
Recidiverende vulvovaginale candidiasis
Naar Samenvatting ›- Leg uit dat ook gezonde vrouwen een aantal malen per jaar last van een hinderlijke schimmelinfectie kunnen hebben.
- Bij een kleine groep vrouwen recidiveert de infectie frequent. Besteed aandacht aan de gevolgen van de klachten voor bijvoorbeeld de seksuele relatie. Ontraad coïtus zolang er nog dyspareunie bestaat en heroverweeg de diagnose ‘candidiasis’.
- Raad het gebruik van vaginale spoelingen, zeep en zaaddodende middelen af omdat ze irritatie kunnen veroorzaken. Uitwendig reinigen met water is voldoende.
- Bij gelijke effectiviteit heeft lokale behandeling in het algemeen de voorkeur boven systemische behandeling, vanwege een kleinere kans op bijwerkingen.
Bacteriële vaginose
Naar Samenvatting ›- Leg uit dat het natuurlijke evenwicht tussen de verschillende bacteriën in de vagina door onbekende oorzaken verstoord kan raken. Deze verstoring gaat gepaard met toegenomen afscheiding die onaangenaam ruikt.
- Bacteriële vaginose is geen infectie en is niet seksueel overdraagbaar. Klachten kunnen na onbeschermde coïtus verergeren doordat sperma alkalisch is en de pH verhoogt.
- De klachten gaan vaak vanzelf over. Medicatie is alleen geïndiceerd bij hinderlijke klachten.
- Bij gelijke effectiviteit heeft lokale behandeling in het algemeen de voorkeur boven systemische behandeling, vanwege een kleinere kans op bijwerkingen.
- Behandeling met probiotica of vitamine C vaginaal wordt niet aangeraden, vanwege gebrek aan bewijs over de effectiviteit ervan. Er zijn echter geen schadelijke effecten bekend. De kosten worden niet vergoed. (zie Details)
- Bij onzekerheid over de diagnose ‘bacteriële vaginose’ kan in overleg met patiënte gekozen worden voor een proefbehandeling met metronidazol (zie Medicamenteuze behandeling) of voor afwachtend beleid.
- Medicamenteuze profylaxe ter voorkoming van een recidief wordt niet aangeraden (zie Medicamenteuze behandeling) (zie Details).
- Raad het gebruik van vaginale spoelingen, zeep en zaaddodende middelen af omdat ze irritatie kunnen veroorzaken. Uitwendig reinigen met water is voldoende.
Achtergrond
Lactobacilli zijn de meestvoorkomende bacteriën in de vagina. Zij houden deze vrij van pathogenen, onder andere door de pH laag te houden. Bij BV worden de lactobacillen vervangen door anaerobe bacteriën. Het idee is dat door lokaal aanbrengen van lactobacillen of inname van yoghurt met lactobacillen, dit evenwicht hersteld kan worden. We verrichtten een search naar het effect van probiotica, lokaal of oraal, voor de behandeling van BV.
Uitgangsvraag
Wat is het effect van een behandeling met probiotica (lokaal of oraal) bij patiënten met BV?
Methode
Een literatuursearch van maart 2006 tot juni 2015 leverde een meta-analyse op uit 2014 naar probiotica voor de behandeling van BV, waarin 12 onderzoeken (1304 patiënten) werden geïncludeerd.
Resultaten
Beschrijving onderzoeken
In de meta-analyse werden 12 gerandomiseerde onderzoeken opgenomen: 8 naar een behandeling met probiotica (alle toedieningsvormen) in combinatie met antibiotica, 4 naar een behandeling met alleen probiotica (alle toedieningsvormen). De primaire uitkomstmaat was het genezingspercentage bij BV. Patiënten werden genezen verklaard als 21 tot 30 dagen na aanvang therapie de Amselcriteria negatief waren of als er een Nugentscore < 3 was. Gepoolde resultaten lieten zien dat behandeling met probiotica het genezingspercentage bij volwassen patiënten met BV significant verhoogde (RR 1,53; 95%-BI 1,19 tot 1,97). De bevindingen werden iets anders, het RR nam toe, als de analyse beperkt werd tot 9 onderzoeken van hoge kwaliteit (Jadadscore > 3; RR 1,60; 95%-BI 1,16 tot 2,22). Er werd geconcludeerd dat er beperkt bewijs is dat probiotica een gunstig effect hebben bij de behandeling van BV. Dit gunstige effect was alleen statistisch significant voor de Europese populatie, en bij een korte follow-up (< 1 maand).
Kwaliteit van bewijs
De kwaliteit van bewijs was matig. Er was aanzienlijke heterogeniteit tussen de onderzoeken, waardoor er sprake was van inconsistentie en imprecisie van de resultaten.
Conclusie
Hoewel de meta-analyse als resultaat had dat behandeling met probiotica het genezingspercentage significant verhoogde, zijn er een paar beperkingen bij deze analyse waar rekening mee moet worden gehouden. Ten eerste: er kon niet voor alle confounders gecorrigeerd worden waardoor het gunstige effect van probiotica bij BV mogelijk ook deels te wijten kan zijn aan andere gezonde leefgewoonten gerelateerd aan de consumptie van probiotica, zoals hoge consumptie van vitaminen en fruit. Ten tweede: door verschillende methoden om behandeling met probiotica vast te stellen en te rapporteren kon geen dosis-responsrelatie worden vastgesteld. Als laatste was er aanzienlijke heterogeniteit tussen de onderzoeken: verschillende populaties, verschillende probioticaregimes (soort, dosering, timing) en verschillende onderzoeksopzetten.
Van bewijs naar aanbeveling
Lactobacillusprobiotica lijken veilig, maar er is geen afdoende bewijs dat ze superieur zijn of bijdragen aan de effectiviteit van antibiotica voor de behandeling van BV. Aanzienlijke heterogeniteit in producten, onderzoeksmethoden en uitkomstmaten zorgen ervoor dat er onvoldoende bewijs is voor of tegen het aanbevelen van probiotica voor de behandeling van BV. In onderzoeken zijn verschillende bacteriesoorten en stammen, doseringen, toedieningswijzen, behandelduren en onderzoekspopulaties gebruikt, die allemaal confounders kunnen zijn. Meer grootschalig, goed opgezet onderzoek is nodig, waarbij ook meer aandacht is voor de bijwerkingen van probiotica.
Aanbeveling
De werkgroep raadt vanwege gebrek aan bewijs behandeling voor bacteriële vaginose met probiotica, oraal of vaginaal, niet aan. Er zijn geen schadelijke effecten bekend. De kosten voor deze behandelingen worden niet vergoed.
Achtergrond
Vaginale vitamine-C-tabletten zouden ervoor zorgen dat de pH van de vagina lager wordt waardoor het aandeel van lactobacillen toeneemt, en het aandeel pathogene bacteriën afneemt. Wij verrichtten een systematische zoekopdracht naar de effectiviteit van deze behandeling.
Uitgangsvraag
Is het zinvol vaginale vitamine-C-tabletten te geven aan patiënten met acute BV?
Cruciale uitkomstmaten
Voor deze uitgangsvraag werden de volgende cruciale uitkomstmaten vastgesteld:
- klachten;
- tijd tot genezing;
- bijwerkingen.
Methode
Er werd in de NHG-search (vanaf 2009 tot maart 2014) één RCT gevonden: Petersen (2011).
Resultaten
Beschrijving onderzoek
Petersen verrichtte een RCT (n = 277) waarin vrouwen met ten minste 3 Amselcriteria werden gerandomiseerd naar behandeling met 250 mg vitamine C vaginaal of placebo, eenmaal daags, gedurende 6 dagen. Primair eindpunt was het genezingspercentage, gedefinieerd als herstel van alle inclusiecriteria.
Kwaliteit van bewijs
De kwaliteit van het bewijs was laag tot matig. De methode van randomisatie en blindering waren niet gerapporteerd. Daarnaast werd het onderzoek gefinancierd door een farmaceut, werknemers van de producent werkten mee aan het onderzoek, dus het onderzoek is niet onafhankelijk. De follow-up was kort: veertien dagen. Ook werd niet vergeleken met de standaardbehandeling (clindamycine of metronidazol).
Effectiviteit
In de ‘intention to treat’-populatie (ITT) werd genezing bereikt bij 55,3% van de patiënten (n = 141) met vitamine C en 25,7% van de patiënten (n = 136) met placebo. Het verschil was 29,6% (p < 0,001). In de per-protocolanalyse, was de genezing 66,4% (n = 116) in de vitamine-C-groep en 27,1% (n = 118) met placebo (p < 0,001). Vitamine C en placebo werden goed verdragen, er was geen verschil in veiligheidsprofiel. Conclusie van de auteurs was dat gebruik van vitamine-C-tabletten veilig en effectief is ten opzichte van placebo.
Conclusie
Door behandeling van BV met vaginale vitamine-C-tabletten treedt bij een groter percentage vrouwen genezing op vergeleken met placebo. Het onderzoek werd echter gefinancierd door de industrie, en had een korte follow-upduur (kwaliteit van bewijs matig tot laag).
Van bewijs naar aanbeveling
Er lijkt geen plaats te zijn voor de behandeling van acute BV met vitamine-C-tabletten: vergelijkend onderzoek met de standaard medicamenteuze behandeling ontbreekt, bovendien blijkt uit andere onderzoeken een veel hoger genezingspercentage met standaardmedicatie dan met vitamine-C-tabletten. Ook is het onderzoek wat er is zeer beperkt en van lage kwaliteit.
Aanbeveling
Er is weinig bewijs voor het nut van een behandeling met vaginale vitamine-C-tabletten ter behandeling van BV. De behandeling heeft echter ook maar weinig nadelen. De kosten voor deze behandeling worden niet vergoed (anno 2016 bedragen de kosten 12,95 euro per 2 maanden).
Achtergrond
Vaginale vitamine-C-tabletten zouden ervoor zorgen dat de pH van de vagina lager wordt waardoor het aandeel van lactobacillen toeneemt, en het aandeel pathogene bacteriën afneemt. Deze behandeling wordt soms voorgeschreven aanvullend op een behandeling met metronidazol, om recidivering te voorkomen. Wij verrichtten een systematische zoekopdracht naar de effectiviteit van deze behandeling.
Uitgangsvraag
Is het zinvol vaginale vitamine-C-tabletten te geven aan patiënten met recidiverende BV ter voorkoming van een recidief?
Cruciale uitkomstmaten
Voor deze uitgangsvraag werden de volgende cruciale uitkomstmaten vastgesteld:
- aantal recidieven;
- bijwerkingen.
Methode
Er werd in de NHG-search (vanaf 2009 tot maart 2014) één RCT gevonden.
Resultaten
Beschrijving onderzoek
Behandeling met vaginale vitamine-C-tabletten ter voorkoming van een recidief BV: Krasnopolsky verrichtte een RCT (n = 142) waarin patiënten die recent behandeld zijn voor BV met clindamycine of metronidazol werden gerandomiseerd naar vitamine C (250 mg; n = 74) of placebo (n = 68) als profylaxe gedurende 6 maandelijkse cycli beginnend 24 uur na beëindiging van de behandeling voor BV. De patiënten brachten eenmaal daags een vaginale tablet in gedurende 6 opeenvolgende dagen per maand na de menstruatie. De primaire uitkomstmaat was de tijd tot het eerste recidief, bepaald door middel van de Amselcriteria (witte afscheiding op de vaginawanden, vaginale pH > 4,5, visgeur, vaginale afscheiding voor of na toevoegen van 10%-KOH en de aanwezigheid van ‘clue’-cellen onder de microscoop). Daarnaast werd het pH-verlagende effect van vitamine C geëvalueerd, de klachten en symptomen van BV tijdens de periode van profylaxe en werd gekeken naar de verdraagbaarheid en veiligheid.
Kwaliteit van bewijs
De kwaliteit van het bewijs was matig. Het onderzoek was dubbelblind maar de methode van randomisatie en blindering waren niet gerapporteerd. Daarnaast werd het onderzoek gefinancierd door Polichem S.A., die ook het trialproduct verschafte. Het onderzoek lijkt dus niet onafhankelijk.
Effectiviteit
Het aantal vrouwen met een recidief BV in de ITT gedurende de eerste 3 maanden was 6,8% in de vitamine–C-groep (5/74) en 14,7% (10/68) in de placebogroep, het verschil was niet significant. Na 6 maanden was de recidiefkans in de vitamine-C-groep significant lager: 16,2% vergeleken met 32.4% in de placebogroep (p = 0,024). Na 6 cycli was de OR 0,405 (95%-BI 0,182 tot 0,901). Klachten en symptomen van BV toonden evenwel geen significante verschillen tijdens de onderzoeksperiode (dus de Amselcriteria waren wel significant verbeterd, maar de vrouwen ervoeren niet minder klachten). Het pH-verlagende effect van vitamine C werd gezien na 3 maanden profylaxe (3,8% vergeleken met de beginwaarde), na 4 maanden werd dit statistisch significant (p = 0,032). De verdraagbaarheid van de behandeling werd als erg goed of goed beoordeeld door respectievelijk 80,8% en 76,5% van de onderzoekers voor vitamine C en placebo, en 76,7% en 75,0% van de patiënten behandeld met vitamine C respectievelijk placebo. De veiligheid van vitamine C en placebo was gelijk.
De conclusie van de auteurs was dat regelmatig gebruik van 250 mg vitamine-C-tabletten, na een standaardbehandeling met antibiotica voor BV, de kans op een recidief reduceert, waarschijnlijk door herstel van de normale flora met lactobacillen die een normale pH in stand houdt.
Conclusie
Voorkomen recidief BV: door behandeling met vaginale vitamine-C-tabletten aansluitend op een standaardbehandeling (met metronidazol of clindamycine) duurt het langer tot de aandoening recidiveert dan bij behandeling met placebo (kwaliteit van bewijs matig tot laag).
Van bewijs naar aanbeveling
Mogelijk is er enige plaats voor de behandeling met vaginale vitamine-C-tabletten ter voorkoming van een recidief, aanvullend op een standaard medicamenteuze behandeling voor BV. Er is echter maar weinig onderzoek beschikbaar en de kwaliteit hiervan is matig tot laag. Er lijken niettemin ook geen nadelen aan deze behandeling te kleven wat betreft verdraagzaamheid en veiligheid. Vaginale vitamine-C-tabletten worden niet vergoed (anno 2016 bedragen de kosten 12,95 euro per 2 maanden).
Aanbeveling
Er is weinig bewijs voor het nut van een behandeling met vaginale vitamine-C-tabletten ter voorkoming van een recidief BV. De behandeling heeft echter ook maar weinig nadelen. Eventueel zou een proefbehandeling overwogen kunnen worden bij vrouwen die veel klachten ervaren van frequent recidiverende BV, dit in overleg met de patiënt. De kosten voor deze behandeling worden namelijk niet vergoed.
Achtergrond
BV is een frequent voorkomende vaginale infectie. Standaardbehandeling resulteert in genezingspercentages > 75%. Ongeveer eenderde van de vrouwen krijgt binnen 3 maanden een recidief, en meer dan de helft krijgt een recidief binnen een jaar. Alternatieve behandelregimes die de kans op recidieven reduceren zijn nodig.
Uitgangsvraag
Dient preventieve medicamenteuze behandeling met metronidazol of clindamycine (I) vergeleken met elkaar of met placebo (C) te worden gegeven aan patiënten met recidiverende BV (P)?
Cruciale uitkomstmaten
Voor deze uitgangsvraag werden de volgende cruciale uitkomstmaten (O) vastgesteld (zie Bijlage op www.henw.org):
- aantal recidieven (met klachten: geur, fluor, dysurie);
- aantal recidieven (microscopische diagnose: Nugentscore 7-10 of Amselscore ≥ 3);
- bijwerkingen.
Methode
Een literatuursearch van 2006 tot maart 2014 leverde geen SR op. Er werden slechts 2 RCT’s gevonden.
In Balkus 2012 (n = 165; 83 medicamenteuze therapie en 82 placebo) werd gekeken naar recidiefkans en tevens naar kolonisatie met Lactobacillus.
In Sobel 2006 (n = 112; 59 metronidazol en 53 placebo) werd gekeken naar recidiefkans.
Resultaten
Beschrijving onderzoeken
Balkus 2012 is een vervolg op het onderzoek van McClelland 2008, waarin gekeken werd naar het voorkomen van vaginale infecties bij hiv-1-seronegatieve Keniaanse sekswerkers (symptomatische BV was geen inclusiecriterium). In McClelland 2008 werden 310 vrouwen gerandomiseerd naar maandelijkse behandeling met 2 g metronidazol oraal plus 150 mg fluconazol oraal, of placebo, gedurende een jaar. De behandeling leidde tot minder BV (HR 0,55, 95%-BI 0,49 tot 0,63). In Balkus 2012 werden 165 van deze vrouwen (83 in de interventiegroep, 82 in de controlegroep) langer gevolgd, nadat ze (na een jaar behandeling) gestopt waren met de interventie. Hypothese was dat het behandeleffect zou persisteren.
Sobel 2006 was een multicenter prospectief onderzoek. Initieel werd gedurende 10 dagen behandeld met metronidazolgel. Asymptomatische responders werden vervolgens gerandomiseerd naar vaginale metronidazolgel 2 maal per week of placebo gedurende 16 weken, waarna 12 weken geen behandeling gegeven werd. Gekeken werd naar het nut van vaginale metronidazolgel ter voorkoming van recidieven van BV.
Kwaliteit van bewijs
Oraal 2 g metronidazol (plus 150 mg fluconazol) versus placebo: de kwaliteit van het bewijs was zeer laag.
Balkus 2012: het onderzoek kende een aantal beperkingen. Er was sprake van indirect bewijs. De patiëntenpopulatie verschilde door selectie sterk van de vrouwen die gezien worden in de Nederlandse huisartsenpraktijk, terwijl het onderzoek Keniaanse sekswerkers betrof. Bij deze vrouwen was bovendien (waarschijnlijk bovengemiddeld) vaak sprake van spoelen van de vagina. De interventie verschilde ook van de gebruikelijke behandeling: eenmalig metronidazol versus een kuur van meerdere dagen, daarnaast kregen de patiënten niet alleen metronidazol, maar ook fluconazol. De uitval was hoog: het oorspronkelijke onderzoek
includeerde 310 vrouwen, van wie er 208 (67%) verschenen voor alle 12 RCT-bezoeken. Van deze 208 werden 165 vrouwen (79%) teruggezien voor een controle binnen 120 dagen na de laatste controle uit het eerste onderzoek, en geїncludeerd in de vervolganalyse. Deelneemsters die terugkwamen binnen 120 dagen waren iets ouder (gemiddeld 34 jaar (30 tot 40) versus 31 jaar (27 tot 36); p < 0,001), en waren al langer sekswerker (gemiddeld 7 jaar (3 tot 12) versus 4 jaar (2 tot 7); p < 0,001), vergeleken met deelneemsters die niet terugkeerden na afmaken van de RCT.Sobel 2006: de uitval was hoog. Van de 157 vrouwen die in eerste instantie werd behandeld gedurende 10 dagen met metronidazol, kwamen 131 vrouwen terug voor een evaluatie. Van hen konden er 127 geëvalueerd worden. Van hen waren er 112 (88,2%) responder, zij werden gerandomiseerd naar onderhoudstherapie met vaginale metronidazolgel of placebo. 17 vrouwen (5%) waren onmiddellijk lost to follow-up. Van de oorspronkelijke startgroep van 157 vrouwen bleven er dus 95 over (60,5%).
Mogelijk was er sprake van bias, het onderzoek werd gefinancierd door de producent van de metronidazolgel.
Effectiviteit
Balkus 2012: gedurende de follow-up was er geen significant verschil in het optreden van BV. De incidentie van BV (vastgesteld met Gramkleuring en kweek) was 260 per 100 persoonsjaren in de behandelgroep versus 358 per 100 persoonsjaren in de placebogroep (HR 1,58; 95%-BI 0,51 tot 1,12). De incidentie van kolonisatie met Lactobacillus was 180 per 100 persoonsjaren in de behandelgroep versus 127 per 100 persoonsjaren in de placebogroep (HR 1,42; 95%-BI 0,85 tot 2,71).
Sobel 2006: 157 vrouwen namen deel aan het onderzoek waarbij 10 dagen werd behandeld met metronidazol. Van 127 vrouwen die teruggezien werden reageerden er 112 (88,2%) op de behandeling. Zij werden gerandomiseerd naar onderhoudstherapie met metronidazolgel vaginaal of placebo. Tijdens de onderhoudstherapie kregen 13 vrouwen (25,5%) in de metronidazolgroep een recidief, versus 26 vrouwen (59,1%) in de placebogroep (RR 0,43; 95%-BI 0,25 tot 0,73; p = 0,001). Tijdens de gehele follow-upperiode van 28 weken kregen 26 vrouwen (51%) in de behandelgroep een recidief, versus 33 vrouwen (75%) in de placebogroep (RR 0,68; 95%-BI 0,49 tot 0,94; p = 0,02). De kans om genezen te blijven was 70% voor metronidazol vergeleken met 39% voor placebo, wat afnam tot 34% respectievelijk 18% na 28 weken.
Bijwerkingen
In Balkus 2012 werden deze niet gerapporteerd.
Sobel 2006: in de metronidazolgroep was vaker sprake van bijwerkingen (82,4% versus 61,4%; p = 0,02). Vaginale candidiasis trad op bij 43,1% in de metronidazolgroep versus 20,5% in de placebogroep, p = 0,02), en pijn (hoofd, lage rug, buik en been) kwam voor bij 27,5% in de metronidazolgroep versus 9,1% in de placebogroep, p = 0,023); 59,3% in de metronidazolgroep en 34% in de placebogroep kreeg antimycotica (met name fluconazol) voor vaginale candidiasis.
Conclusie
Er is zeer veel onzekerheid over het bestaan van een klinisch relevant voordeel van preventieve medicamenteuze behandeling ter voorkoming van BV.
In één RCT
werd het effect van preventieve behandeling met metronidazol oraal eenmaal per maand niet gehandhaafd zodra de behandeling werd gestopt.In de andere RCT
gaf onderhoudstherapie met metronidazolgel tweemaal per week een significante reductie van het aantal recidieven, maar ook hier werd dit niet gehandhaafd zodra de behandeling werd gestopt. Daarnaast kwam vulvovaginale candidiasis vaak voor, mogelijk door de behandeling met metronidazol.Als preventieve behandeling van recidiverende BV überhaupt al zin heeft, dan alleen als deze steeds gegeven blijft worden (kwaliteit van bewijs zeer laag).
Van bewijs naar aanbeveling
Omdat er slechts twee onderzoeken voorhanden zijn, en deze veel methodologische beperkingen hebben en er ook nog verschillende doseringen en toedieningswijzen gebruikt zijn, is het lastig de balans op te maken. Het effect van preventieve behandeling stopt zodra de behandeling wordt gestaakt. Daarnaast werden er in de behandelgroep significant meer bijwerkingen gezien (vulvovaginale candidiasis en pijnklachten).
Aanbeveling
De werkgroep raadt preventieve behandeling met metronidazol (oraal of vaginaal) ter voorkoming van BV niet aan (zwakke aanbeveling).
Aspecifieke fluorklachten
Naar Samenvatting ›- Ga in op mogelijke vragen van de vrouw.
- Stel de vrouw gerust en wijs op het gunstige natuurlijke beloop. Leg uit dat er natuurlijke variaties zijn in hoeveelheid en samenstelling van de vaginale afscheiding. Adviseer om ten minste 4 weken af te wachten. De klachten verdwijnen vaak spontaan.
- Vrouwen die stoppen met de pil kunnen meer fluor ervaren door normale cyclische veranderingen; rond de ovulatie neemt de hoeveelheid fluor toe. Ook vrouwen die continu een pessarium dragen hebben vaak meer fluor en meer last van fluorklachten. Dit is doorgaans niet pathologisch.
- Raad het gebruik van vaginale spoelingen, zeep en zaaddodende middelen af omdat ze irritatie kunnen veroorzaken. Uitwendig reinigen met water is voldoende.
- Er is geen bewijs voor een relatie tussen fluorklachten en het dragen van strakke broeken, inlegkruisjes of synthetisch ondergoed.
Veilig vrijen
Naar Samenvatting ›Geef informatie over veilig vrijen, indien geïndiceerd (zie NHG-Standaard Het soa-consult en Thuisarts.nl).
Partnerwaarschuwing
Naar Samenvatting ›Breng partnerwaarschuwing ter sprake wanneer de patiënt een aangetoonde soa heeft (zie NHG-Standaard Het soa-consult en Thuisarts.nl).
Medicamenteuze behandeling
Naar Samenvatting ›Vulvovaginale candidiasis
Naar Samenvatting ›Maak voor het behandelschema onderscheid tussen niet-ernstige en ernstige klachten.
Niet-ernstige klachten
Naar Samenvatting ›- Medicamenteuze behandeling is alleen geïndiceerd als de patiënt hinder heeft van de klachten.
- Vaginale imidazolen (clotrimazol) en orale triazolen (itraconazol, fluconazol) zijn effectief bij vulvovaginale candidiasis. Het is onzeker of er een verschil in effectiviteit en veiligheid bestaat tussen verschillende kuurlengtes van hetzelfde middel en tussen vaginale imidazolen en orale triazolen. Wel verschillen de kosten en de duur van de behandelingen.
- Kies in overleg met de patiënte voor vaginale of orale behandeling. Bij gelijke effectiviteit heeft lokale behandeling in het algemeen de voorkeur boven systemische behandeling, vanwege een kleinere kans op bijwerkingen (zie Details).
- Vaginale toediening kan voor sommige vrouwen een bezwaar vormen. Houd hier rekening mee en kies eventueel voor een alternatief.
- Check zo nodig of de toedieningsweg goed begrepen is, vergissingen komen voor.
Achtergrond
Voor de behandeling van acute vulvovaginale candidiasis zijn in Nederland het vaginale imidazol (clotrimazol) of orale triazolen (itraconazol, fluconazol) geregistreerd. Miconazol voor vaginaal gebruik als ovule of als crème met applicator is sinds november 2022 niet meer in Nederland verkrijgbaar. Butoconazol voor vaginaal gebruik is sinds augustus 2022 niet meer in Nederland verkrijgbaar.
Uitgangsvraag
Welk middel, in welke toedieningsvorm, in welke dosering en met welke behandelduur, dient te worden gegeven aan patiënten met acute vulvovaginale candidiasis?
Cruciale uitkomstmaten
Voor deze uitgangsvraag werden de volgende cruciale uitkomstmaten vastgesteld:
- klachten;
- tijd tot genezing;
- bijwerkingen.
Methode
Een literatuursearch van 2006 tot maart 2014 leverde een Cochrane-review op waarin vaginale imidazolen werden vergeleken met orale triazolen voor de behandeling van een vulvovaginale candidiasis (n = 19 RCT’s; 22 vergelijkingen; aantal patiënten werd niet gerapporteerd).
Resultaten
Beschrijving onderzoeken
De onderzoeken vergeleken een vaginaal imidazol (7 maal clotrimazol 500 mg eenmalig; 8 maal meerdaagse clotrimazolkuur, in de overige gevallen miconazol, butaconazol, econazol of terconazol) met een oraal triazol (15 maal fluconazol 150 mg eenmalig, 3 maal fluconazol in een andere dosering of duur, 2 maal itraconazol 200 mg 2 maal daags gedurende 1 dag, 2 maal itraconazol 200 mg gedurende 3 dagen).
Kwaliteit van bewijs
De kwaliteit van het bewijs was laag. Er was sprake van kans op vertekening door methodologische beperkingen en de resultaten waren onnauwkeurig. Er was niet onderzocht of er sprake was van publicatiebias, maar een aanzienlijk deel van de onderzoeken bleek gesponsord door de farmaceutische industrie, terwijl de rest van de onderzoeken niet vermeldde of er sprake was van sponsoring.
Effectiviteit
Er was geen klinisch relevant verschil tussen vaginale imidazolen en orale triazolen wat betreft klinische genezing, zowel niet op de korte termijn (5 tot 15 dagen; klinische genezing: RR 0,94; 95%-BI 0,75 tot 1,17 ten gunste van vaginale imidazolen) als op de langere termijn (2 tot 12 weken; klinische genezing: RR 1,07; 95%-BI 0,82 tot 1,41; ten gunste van orale triazolen). De tijd tot genezing was niet onderzocht.
Bijwerkingen
Bijwerkingen werden niet op een systematische wijze gerapporteerd. Er werden slechts twee uitvallers door bijwerkingen gerapporteerd in twee verschillende onderzoeken.
Conclusie
Er is veel onzekerheid dat er een verschil in effectiviteit is tussen vaginale imidazolen en orale triazolen bij de behandeling van vulvovaginale candidiasis (kwaliteit van bewijs laag). Bijwerkingen zijn niet op een systematische wijze gerapporteerd.
Van bewijs naar aanbeveling
Er lijkt geen verschil te zijn in effectiviteit tussen de vaginale imidazolen en orale triazolen. Ook lijkt er geen verschil tussen eendaagse en meerdaagse behandelingen. Vaginale antimycotica geven veel minder vaak systemische reactie dan orale antimycotica, maar soms wel lokale bijwerkingen. Lokale behandeling kan klachten geven van een branderig gevoel of irritatie. De belangrijkste bijwerkingen van orale behandeling zijn gastro-intestinale klachten, hoofdpijn en huiduitslag. In eerdere onderzoeken werd in zeldzame gevallen abnormale verhoging van leverenzymen gezien. Ernstige bijwerkingen werden evenwel in deze review niet gezien. Nadeel van de orale therapie is verder de mogelijke interactie met andere geneesmiddelen. Qua kosten is ten tijde van uitkomen van deze standaard behandeling met oraal fluconazol het goedkoopst.
Als algemeen behandelprincipe heeft bij gelijke effectiviteit een lokale behandeling de voorkeur boven een systemische behandeling. Omdat lokaal toegediende azolen slechts in geringe mate worden geabsorbeerd zijn het ideale geneesmiddelen: hoge lokale concentratie en lage concentratie in de circulatie zodat systemische effecten zoveel mogelijk worden voorkomen. In het bijzonder is dat relevant bij zwangerschap en lactatie. Vaginale candida komt nogal eens voor tijdens zwangerschap en in de vruchtbare levensfase is zwangerschap niet altijd uit te sluiten.
Aanbeveling
Informeer de patiënt over beide mogelijkheden en bij keus voor oraal over de nadelen van systemische therapie. Indien gekozen wordt voor vaginale behandeling zie details Niet-ernstige klachten. Indien gekozen wordt voor orale behandeling is fluconazol 150 mg oraal het middel van eerste keus.
Achtergrond
In Nederland is voor de behandeling van vulvovaginale candidiasis (VVC) het imidazol clotrimazol geregistreerd. In de vorige versie van de standaard werden als eerste keus eenmalig vaginale clotrimazol, miconazol, of butoconazol aanbevolen. Miconazol voor vaginaal gebruik als ovule of als crème voor vaginaal gebruik is sinds november 2022 niet meer in Nederland verkrijgbaar. Butoconazol voor vaginaal gebruik is sinds augustus 2022 niet meer in Nederland verkrijgbaar.
Uitgangsvraag
Welk middel, in welke dosering en met welke behandelduur, dient te worden gegeven aan patiënten met een vulvovaginale candidiasis bij wie gekozen wordt voor een vaginale behandeling?
Cruciale uitkomstmaten
Voor deze uitgangsvraag werden de volgende cruciale uitkomstmaten vastgesteld:
- genezingspercentage;
- bijwerkingen.
Methode
De search vanaf 2006 tot juni 2015 leverde 1 systematische review op (n = 712) waarin het effect van vaginale imidazolen werd onderzocht, met een zoekdatum tot november 2013.
Dit detail is hierop gebaseerd. Er werden via de search geen recentere RCT’s gevonden.Vergelijking vaginale imidazolen met placebo
In de SR werden 3 RCT’s (n = 712) opgenomen die intravaginale imidazolen vergeleken met placebo. Er werden verschillende geneesmiddelen in verschillende doseringsschema’s (eenmalig clotrimazol; 3-daagse kuur butoconazol, miconazol, itraconazol en clotrimazol; 6-daagse kuur butaconazol) vergeleken met placebo. In de SR werd geen meta-analyse uitgevoerd.
De kwaliteit van het bewijs was laag: er werden 2 punten afgetrokken bij beoordeling volgens GRADE vanwege beperking in de onderzoeksopzet (geen intention-to-treatanalyse) en indirectheid.
Na ongeveer 4 tot 5 weken varieerde het percentage genezing in de interventiegroepen van 64 tot 78%, en in de placebogroepen van 0 tot 57%. Bijwerkingen werden slechts marginaal gerapporteerd. Eén onderzoek (n = 580) rapporteerde dat er 2% uitval door bijwerkingen was, maar maakte geen onderscheid tussen interventiegroepen en placebogroep. Eén onderzoek (n = 37) meldde dat er geen bijwerkingen waren opgetreden. Het derde onderzoek (n = 90) rapporteerde dat er in de placebogroep bij 41% van de deelnemers bijwerkingen optraden, vooral misselijkheid en hoofdpijn; in de interventiegroepen traden bijwerkingen op bij 34% in de itraconazolgroep en 4% in de clotrimazolgroep, vooral misselijkheid, hoofdpijn, duizeligheid en een opgeblazen gevoel, en daarnaast één geval van irritatie (bij clotrimazol).
De conclusie is dat er veel zekerheid is dat intravaginale imidazolen effectiever zijn dan placebo voor de behandeling van vulvovaginale candidiasis. Over het verschil in optreden van bijwerkingen tussen imidazolen en placebo is zeer weinig zekerheid.
Vergelijking vaginale imidazolen onderling
In de SR van Martin Lopez
werd de evidence beoordeeld van 22 RCT’s (ten minste 790 vrouwen) waarin verschillende imidazolen (terconazol, miconazol, clotrimazol, butoconazol, econazol, flutrimazol, fenticonazol, sertaconazol, isoconazol) met elkaar werden vergeleken bij de behandeling van VVC. De kwaliteit van het bewijs was laag. Er werden 2 punten afgetrokken bij beoordeling volgens GRADE vanwege beperkingen in de onderzoeksopzet (geen ITT-analyse en selectieve rapportage van uitkomsten). Veel van de RCT’s waren te klein om klinisch relevante verschillen in uitkomsten aan te tonen. De conclusie is dat er geen aanwijzingen zijn voor verschillen in effectiviteit en bijwerkingen tussen de verschillende vaginale imidazolen.Vergelijking eenmalige dosis vaginale imidazolen versus twee- tot driedaagse kuur
In een eerdere versie van deze review
werden zeven RCT’s geïncludeerd, waarin een eenmalige vaginale dosis van een imidazol werd vergeleken met een twee- tot driedaagse kuur bij de behandeling van vulvovaginale candidiasis. We beschrijven deze oudere review hier omdat in de meest recente versie van Martin Lopez deze vergelijking niet werd gemaakt.De kwaliteit van het bewijs was matig vanwege beperkingen in de kwaliteit van de onderzoeken. Er werd geen consistent verschil gevonden in het percentage vrouwen met aanhoudende symptomen tussen eenmalige toediening versus twee- tot driedaagse toediening. De conclusie is dat er veel zekerheid is dat een eenmalige dosis van een vaginaal imidazol even effectief is als een kuur van twee tot drie dagen.
Vergelijking tussen kuren van vaginale imidazolen van verschillende duur (variërend van drie tot veertien dagen)
In een eerdere versie van deze review
werden zeven RCT’s geïncludeerd waarin kuren van vaginale imidazolen van verschillende duur, variërend van drie dagen tot twee weken, met elkaar werden vergeleken bij de behandeling van VVC. We beschrijven deze review hier omdat in de recentste versie van Martin Lopez deze vergelijking niet werd gemaakt.De kwaliteit van het bewijs was laag vanwege beperkingen in de kwaliteit van de onderzoeken en onnauwkeurigheid van de resultaten. De RCT’s vonden geen consistent verschil tussen verschillende kuren in het aantal vrouwen met aanhoudende symptomen, maar waren wellicht te klein om klinisch relevante verschillen aan te kunnen tonen. De conclusie is dat er veel onzekerheid is over hoe de verschillende kuren zich tot elkaar verhouden met betrekking tot effectiviteit.
Conclusie
Door behandeling van VVC met vaginale imidazolen treedt bij een groter percentage vrouwen genezing op vergeleken met placebo (kwaliteit van bewijs laag). Er is echter veel onzekerheid over verschillen in effectiviteit en bijwerkingen tussen de verschillende imidazolen. Ook is er op basis van een eerdere versie van deze review veel onzekerheid over verschillen in effectiviteit tussen de verschillende behandelduren (kwaliteit van bewijs matig tot laag).
Van bewijs naar aanbeveling
Er is onvoldoende bewijs om te komen tot een onderbouwd verschil tussen de verschillende vaginale imidazolen qua effectiviteit en bijwerkingen, en ook niet tussen de verschillende behandelduren. De werkgroep beschouwt daarom de vaginale imidazolen als gelijkwaardig, evenals de verschillende behandelduren. Dan gaat de voorkeur uit naar een eendaagse behandeling. De kosten lopen echter uiteen van €6-16 per behandeling. De behandelingen met een kuurlengte van 3 dagen hebben de laagste kosten (medicijnkosten.nl, geraadpleegd november 2022). Dit zijn clotrimazol tablet of crème voor vaginaal gebruik (1 dd 200 mg gedurende 3 dagen). Clotrimazol is er ook als eenmalige behandeling (1 dd 500 mg). Deze behandeling is echter duurder, en wordt ook niet vergoed (de 3-daagse behandeling wel).
Volgens de SmPC dient tijdens de zwangerschap het gebruik van de vaginale applicator te worden vermeden en verdient behandeling met de vaginale tabletten of capsules de voorkeur (KNMP Kennisbank, geraadpleegd 6 december 2022). Kies samen met de patiënte voor een behandeling en houdt rekening met de slechte leverbaarheid van alle vaginale imidazolen.
Geneesmiddel |
Dosering |
Opmerkingen |
---|---|---|
Clotrimazol Tablet/capsule 500 mg of crème vaginaal 100 mg/g met applicator |
Eenmalig 500 mg |
Zelfzorgmiddel |
Clotrimazol Tablet 200 mg of crème vaginaal 20 mg/g met applicator |
1 dd 200 mg of 1 dd 1 applicatorvulling (ca. 10 g) gedurende 3 dagen |
Op recept |
Aanbeveling
Indien gekozen wordt voor een vaginale behandeling bij vulvovaginale candidiasis, kies samen met de patiënte een behandeling op basis van gebruiksgemak, kuurlengte, beschikbaarheid en kosten.
Lokale behandeling
Naar Samenvatting ›- Er zijn diverse vormen van vaginale behandeling met imidazolen die even effectief zijn. De toedieningsvorm en, gebruiksduur kan verschillen, zie tabel 3. Maak een keuze in overleg met de patiënte.
- Leg uit dat de tablet, capsule, of crème ’s avonds voor het slapen gaan voldoende diep ingebracht moet worden. De vaginale tabletten hebben voldoende vaginaal vocht nodig om geheel op te lossen.
- Pas vaginale behandeling bij voorkeur niet toe tijdens (de eerste dagen van) de menstruatie; de werkzaamheid kan dan verminderd zijn.
- Bij zwangerschap heeft behandeling met vaginale tabletten of capsules de voorkeur (zonder gebruik van applicator).
- Vertel patiënten dat lokale antimycotica het rubber van condooms en pessaria kunnen aantasten, waardoor deze minder bescherming bieden tegen conceptie en soa. Raad het gebruik van condooms en pessaria af tot 3 dagen na het stoppen met vaginale capsules of crèmes.
Geneesmiddel |
Dosering |
Opmerkingen |
---|---|---|
Clotrimazol Tablet/capsule vaginaal 500 mg of crème vaginaal 100 mg/g met applicator |
Eenmalig 500 mg of 1 applicatorvulling (ca. 5 g) |
Zelfzorgmiddel |
Clotrimazol Tablet vaginaal 200 mg of crème vaginaal 20 mg/g met applicator |
1 dd 200 mg of 1 dd 1 applicatorvulling (ca. 10 g) gedurende 3 dagen |
Op recept |
Er zijn enkele meldingen binnengekomen bij het Lareb over een mogelijke interactie tussen clotrimazol en anticoagulantia. Vooralsnog is het College ter Beoordeling van Geneesmiddelen (CBG) van oordeel dat dit vanwege onvoldoende bewijs op dit moment niet opgenomen hoeft te worden in de productinformatie [CBG 2014].
Systemische behandeling
Naar Samenvatting ›- Informeer de patiënte over de nadelen van systemische therapie (zie Niet-ernstige klachten).
- Geef fluconazol 1 capsule 150 mg oraal, eenmalig.
- Geef eventueel bij uitwendige jeuk tevens een crème voor uitwendig gebruik tot de klachten over zijn:
- miconazol crème 20 mg/g, 2dd dun aanbrengen
- clotrimazol crème 10 mg/g, 2dd dun aanbrengen
- Geef bij voorkeur geen orale behandeling bij zwangerschap of borstvoeding
- Voor miconazol geldt een contra-indicatie bij gelijktijdig gebruik van vitamine K-antagonisten vanwege het risico op ernstige verstoring van het antistollingsniveau
Partner
Naar Samenvatting ›De partner wordt niet meebehandeld, tenzij deze zelf klachten heeft. Bij bijvoorbeeld balanitis wordt een lokale behandeling met miconazol crème of clotrimazol crème geadviseerd (zie NHG-Behandelrichtlijn Infectieuze balanitis vanaf 12 jaar).
Zwangerschap en lactatie
Naar Samenvatting ›- Geef bij zwangere vrouwen vaginaal clotrimazol tablet/capsule (manueel inbrengen zonder gebruik van applicator).
- Geef bij borstvoeding clotrimazol vaginaal, of fluconazol eenmalig oraal (borstvoeding hoeft bij fluconazol eenmalig niet te worden gestaakt).
Effectiviteit
Young vergeleek in een Cochrane-review de verschillende vaginale behandelingen van candidiasis in de zwangerschap. Imidazolen bleken effectiever dan nystatine, zowel wat betreft vermindering van klachten als het negatief worden van gistkweken. Er zijn aanwijzingen dat een kuur van een week effectiever is dan een vierdaagse kuur. Een ééndaagse behandeling is niet vergeleken met een lange kuur van minstens zes dagen.
Veiligheid behandeling vulvovaginale candidiasis bij zwangeren
Een Deens cohortonderzoek naar het risico op geboortedefecten door het gebruik van fluconazol tijdens het eerste trimester had als resultaat dat over het geheel genomen blootstelling aan fluconazol oraal niet geassocieerd was met een verhoogd risico op geboortedefecten (210 geboortedefecten uit 7352 zwangerschappen met blootstelling aan fluconazol: prevalentie 2,86%; en 25.159 geboortedefecten uit 968.236 zwangerschappen niet blootgesteld aan fluconazol; prevalentie 2,6%; aangepaste prevalentie oddsratio 1,06; 95%-BI 0,92 tot 1,21). Ook was het gebruik van oraal fluconazol niet geassocieerd met 14 van de 15 geboortedefecten die eerder werden toegeschreven aan het gebruik van antimycotica uit de groep van azolen. Het risico op een tetralogie van Fallot was wel significant verhoogd (7 kinderen in de fluconazolgroep, prevalentie 0,10% en 287 kinderen in de niet aan fluconazol blootgestelde groep, prevalentie 0,03%; aangepaste prevalentie oddsratio 3,16; 95%-BI 1,49 tot 6,71).
Conclusie van dit onderzoek
Oraal fluconazol is niet geassocieerd met een significant verhoogd risico op 14 van de 15 specifieke geboortedefecten die eerder werden geassocieerd met het gebruik hiervan, maar geeft mogelijk wel een verhoogde kans op de tetralogie van Fallot.
Het Teratologie Informatie Centrum (TIS) van het Lareb (lareb.nl/teratologie) vermeldt dat bij vaginale candidiasis in eerste instantie lokale behandeling is aangewezen. Clotrimazol wordt slechts in kleine hoeveelheid opgenomen vanuit de vagina en kan zonder bezwaar vaginaal worden gebruikt tijdens de zwangerschap. Als lokale behandeling niet effectief is, kan fluconazol (150 mg eenmalig, oraal) gebruikt worden. Langdurig gebruik van fluconazol of gebruik in hoge doseringen wordt afgeraden. Bij zwangerschap heeft behandeling met vaginale tabletten of capsules de voorkeur (zonder gebruik van applicator) [Bron Kennisbank geraadpleegd 9-03-23].
Veiligheid behandeling vulvovaginale candidiasis bij borstvoeding
Clotrimazol wordt nauwelijks opgenomen vanuit de vagina en kan tijdens de borstvoeding zonder bezwaar vaginaal worden gebruikt. Fluconazol gaat in redelijk grote hoeveelheden over in de moedermelk, maar omdat de hoeveelheid fluconazol die de zuigeling via borstvoeding binnenkrijgt veel kleiner is dan de therapeutische dosis die aan neonaten zelf wordt gegeven, kan ook na één tablet van 150 mg fluconazol borstvoeding worden gegeven [bron Lareb/TIS geraadpleegd 21-11-22].
Overwegingen
Algemeen uitgangspunt is om bij zwangerschap en borstvoeding extra terughoudend te zijn met medicatie. Vaginale en orale medicatie zijn vergelijkbaar qua effectiviteit, vaginale medicatie heeft als voordeel dat slechts een kleine hoeveelheid medicatie wordt geabsorbeerd.
Aanbeveling
Bij zwangeren bij wie behandeling van vulvovaginale candidiasis gewenst is, is een vaginale behandeling met clotrimazol de eerste keus.
Behandeling met vaginale tabletten of capsules heeft de voorkeur (zonder gebruik van applicator). Bij borstvoeding is clotrimazol eerste keus.
Ernstige vulvovaginale candidiasis
Naar Samenvatting ›Overweeg bij uitgebreid erytheem, oedeem, krabeffecten of fissuren:
- clotrimazol crème voor vaginaal gebruik 10 mg/g, voor het slapen gaan 1 applicatorvulling (5 g) diep inbrengen gedurende 7-14 dagen
- fluconazol capsule 150 mg oraal, 1 capsule op dag 1 en 1 capsule op dag 4 (zie Details)
Het advies om ernstige infecties langer durend te behandelen sluit aan bij bestaande internationale richtlijnen.
Deze aanbeveling berust op consensus.Recidiverende vulvovaginale candidiasis
Naar Samenvatting ›Voor het medicamenteuze beleid, zie Controles.
Bacteriële vaginose
Naar Samenvatting ›Algemeen
Naar Samenvatting ›- Bij onzekere diagnose of nugentscore 4-6 (intermediair) kan afhankelijk van de klachten en in overleg met patiënte gekozen worden voor een proefbehandeling met metronidazol of voor afwachtend beleid (zie Details).
- Vaginale toediening kan voor sommige vrouwen een bezwaar vormen. Houd hier rekening mee en kies eventueel voor een alternatief.
- Check zo nodig of de toedieningsweg goed begrepen is, vergissingen komen voor.
Ook bij twee positieve Amselcriteria is er al een redelijke verdenking op een BV (zie Amselcriteria). De werkgroep geeft daarom het advies dat in dit geval, in overleg met patiënte, gekozen kan worden voor een proefbehandeling met metronidazol. Dit advies berust op consensus binnen de werkgroep en kan niet worden onderbouwd.
Lokale of systemische behandeling
Naar Samenvatting ›- Medicamenteuze behandeling is alleen geïndiceerd bij hinderlijke klachten.
- Het verschil in effectiviteit tussen metronidazol (oraal of vaginaal) en clindamycine vaginaal is onzeker (zie Details). De behandelduur en kosten verschillen. Een eenmalige behandeling geeft mogelijk een iets grotere kans op recidieven, maar heeft wel een groter gebruiksgemak.
- Overleg met patiënte over de voor- en nadelen van de verschillende gelijkwaardige behandelingen (zie Details).
- Bij niet-zwangere vrouwen met hinderlijke klachten is metronidazol eerste keus:
- metronidazol ovule 500 mg voor vaginaal gebruik, gedurende 7 dagen eenmaal daags 1 ovule ’s avonds voor het slapen gaan diep inbrengen
- metronidazol 1 tablet 500 mg oraal, tweemaal daags gedurende 7 dagen
- metronidazol 4 tabletten 500 mg oraal, eenmalig
- tot 48 uur na de laatste applicatie of inname van metronidazol mag geen alcohol worden gedronken
- Tweede keus is clindamycine crème 20 mg/g voor vaginaal gebruik, gedurende 7 dagen ’s avonds voor het slapen gaan 1 applicatorvulling (5 g) diep inbrengen.
- Vertel patiënten dat lokale antimycotica het rubber van condooms en pessaria kunnen aantasten, waardoor deze minder bescherming bieden tegen conceptie en soa. Raad het gebruik van condooms en pessaria af tot 3 dagen na het stoppen met de behandeling.
Achtergrond
Voor de behandeling van BV staan verschillende middelen ter beschikking; de meestgebruikte zijn metronidazol (oraal of lokaal) en clindamycine (oraal of lokaal). Niet duidelijk is welk middel, in welke toedieningsvorm, in welke dosering en met welke behandelduur, de voorkeur verdient.
Uitgangsvraag
Welk middel, in welke toedieningsvorm, in welke dosering en met welke behandelduur, dient te worden gegeven aan patiënten met een BV?
Cruciale uitkomstmaten
Voor deze uitgangsvraag werden de volgende cruciale uitkomstmaten vastgesteld (zie Bijlage Onderzoek van Fluor):
- klachten (geur, gene, fluor, dysurie);
- tijd tot genezing;
- bijwerkingen.
Methode
Een literatuursearch van 2006 tot maart 2014 leverde een Cochrane-review op naar antibiotica voor de behandeling van BV, waarin 21 onderzoeken (n = 4422) werden geïncludeerd.
Uit deze review hebben we de vergelijkingen vaginaal metronidazol versus placebo, vaginale clindamycinecrème versus placebo en metronidazol (oraal of vaginaal) versus clindamycine (oraal of vaginaal) beoordeeld.Resultaten
Beschrijving onderzoeken
- Vaginaal metronidazol versus placebo: 2 onderzoeken (n = 231) vergeleken topicaal metronidazol (in 1 onderzoek 0,75% vaginale gel, 5 dagen voor het naar bed gaan aangebracht; in het andere bioadhesive tapemetronidazol in de concentraties 100 mg, 250 mg en 500 mg) met placebo.
- Vaginale clindamycinecrème versus placebo: 2 onderzoeken (n = 285) vergeleken clindamycinecrème met placebo. De sterkte van de crème varieerde in het ene onderzoek van 0,1% tot 2% en de dosering was 2 dd 5 g gedurende 5 dagen; in het andere onderzoek was de dosering eenmaal daags 5 g 2%-clindamycinecrème voor het naar bed gaan gedurende 7 dagen.
- Metronidazol versus clindamycine: 6 onderzoeken (n = 1189) vergeleken clindamycine met metronidazol.
In 3 onderzoeken werd 5 g 2%-clindamycinecrème voor het slapen vergeleken met 500 mg metronidazol oraal 2 dd gedurende 7 dagen. Eén onderzoek vergeleek 100 mg clindamycine ovules 1 dd gedurende 3 dagen met 500 mg metronidazol oraal 2 dd gedurende 7 dagen. Een onderzoek vergeleek 100 mg clindamycine ovules 1 dd gedurende 3 dagen met 5 g 0,75% metronidazolgel gedurende 5 dagen. Een onderzoek vergeleek clindamycine 500 mg oraal 2 dd gedurende 7 dagen met metronidazol 500 mg oraal 2 dd gedurende 7 dagen.
Kwaliteit van bewijs
- Vaginaal metronidazol versus placebo: de kwaliteit van het bewijs was zeer laag. Er was sprake van kans op vertekening van de resultaten en onnauwkeurigheid van de resultaten. Eén onderzoek werd gesponsord door de farmaceutische industrie, het andere rapporteerde de financiering niet.
- Vaginale clindamycinecrème versus placebo: de kwaliteit van het bewijs was zeer laag. Er was sprake van vertekening van de resultaten en onnauwkeurigheid van de resultaten. Beide onderzoeken waren gesponsord door de farmaceutische industrie.
- Metronidazol versus clindamycine: de kwaliteit van het bewijs was zeer laag. Er was sprake van vertekening van de resultaten en onnauwkeurigheid van de resultaten. Vier van de onderzoeken waren gesponsord door de farmaceutische industrie, de andere twee rapporteerden de financiering niet.
Effectiviteit
- Vaginaal metronidazol versus placebo: door metronidazolgebruik was er een lagere clinical failure rate: na een week was het percentage klinische BV in de metronidazolgroepen 35,8%, en in de placebogroepen 66,2% (RR 0,59; 95%-BI 0,44 tot 0,79); na 4 weken was het percentage BV in de metronidazolgroepen 43,2%, en in de placebogroepen 63,2% (RR 0,68; 95%-BI 0,44 tot 1,07; geen significant verschil).
- Vaginale clindamycinecrème versus placebo: Door clindamycinegebruik was er een lagere clinical failure rate: na een week was het percentage BV in de clindamycinecrèmegroepen 11,5%, en in de placebogroepen 49,6% (RR 0,19; 95%-BI 0,09 tot 0,41); na 4 weken was het percentage klinische BV in de clindamycinecrèmegroepen 11,5%, en in de placebogroepen 29,7% (RR 0,39; 95%-BI 0,21 tot 0,71).
- Metronidazol versus clindamycine: er was geen verschil in clinical failure rate tussen clindamycine en metronidazol: na een week was het percentage BV in de clindamycinegroepen 8,6% en in de metronidazolgroepen 8,1% (RR 1,06; 95%-BI 0,64 tot 1,75); op langere termijn was dit percentage 15,2% in de clindamycinegroepen en 15,7% in de metronidazolgroepen (RR 0,97; 95%-BI 0,75 tot 1,27).
Bijwerkingen
- Vaginaal metronidazol versus placebo: de enige bijwerking waarnaar een meta-analyse is gedaan, is het optreden van een candida-infectie. Zo’n infectie trad in de metronidazolgroepen op bij 16,2% van de deelnemers, en in de placebogroep bij niemand.
- Vaginale clindamycinecrème versus placebo: bijwerkingen werden niet gerapporteerd.
- Metronidazol versus clindamycine: er was geen verschil in uitval uit de onderzoeken tussen clindamycine en metronidazol Van de metronidazolgebruikers kreeg 11% een metaalachtige smaak, terwijl dit bij geen van de clindamycinegebruikers optrad (RR clindamycine ten opzichte van metronidazol 0,09; 95%-BI 0,01 tot 0,68). Daarnaast kwam misselijkheid vaker voor bij metronidazolgebruikers (7,5%) dan bij clindamycinegebruikers (1,6%; RR clindamycine ten opzichte van metronidazol 0,27; 95%-BI 0,11 tot 0,69). Voor de overige gerapporteerde bijwerkingen (bijwerkingen algemeen; candida; diarree) was er geen verschil tussen clindamycine en metronidazol.
Conclusie
Er is zeer veel onzekerheid over een betere effectiviteit van metronidazol of clindamycine vergeleken met placebo, vooral bij een wat langere follow-up van ongeveer vier weken. Ook is er veel onzekerheid over of behandeling met clindamycine of metronidazol, vergeleken met elkaar, effectiever is (kwaliteit van bewijs zeer laag).
Van bewijs naar aanbeveling
Aangezien de kwaliteit van bewijs zeer laag is, en er verschillende kuren met verschillende toedieningswijzen, doseringen en duur gebruikt zijn, is het lastig de balans op te maken. Er zijn onvoldoende aanwijzingen voor een verschil in effectiviteit. Ook hier geldt dat lokale behandeling in principe de voorkeur heeft boven orale behandeling, vanwege de kleinere kans op systematische bijwerkingen. Omdat het gebruiksongemak van een zevendaagse (lokale) kuur met metronidazol of clindamycine door de werkgroep als belangrijk nadeel wordt gezien en opweegt tegen de iets grotere kans op bijwerkingen van oraal metronidazol, acht zij beide behandelingen (oraal en lokaal) als gelijkwaardig. Mogelijk geeft bij orale behandeling een eenmalige behandeling met een hoge dosis metronidazol een iets grotere kans op bijwerkingen dan de zevendaagse orale behandeling, maar naar verwachting zal de compliance wel hoger zijn.
Ten tijde van uitkomen van deze standaard zijn de kosten van een behandeling met metronidazol eenmalig 2 g oraal het laagst, en die van een behandeling met clindamycine het hoogst.
Behandelduur, kans op mogelijke systemische bijwerkingen en kosten dienen met de patiënt te worden besproken.
Aanbeveling
Laat de keuze voor vaginale of orale behandeling afhangen van de voorkeur van patiënte. Indien gekozen wordt voor orale behandeling, is metronidazol eenmalig 4 tabletten van 500 mg de eerste keus. Indien gekozen wordt voor een vaginale behandeling, wordt gekozen voor clindamycinecrème 2%: 1 dd 5 gram (1 applicator), of metronidazol ovules: 1 dd 500 mg, beiden gedurende een week. Tijdens therapie met metronidazol mag geen alcohol worden gedronken, tot 48 uur na (laatste) inname.
Effectiviteit
De genezingspercentages op korte termijn lijken identiek. Het is niet geheel duidelijk of een eenmalige behandeling op de langere termijn een grotere kans geeft op recidieven. Twee reviews vermelden dat op de langere termijn behandeling met metronidazol eenmalig een iets grotere kans geeft op recidieven dan een behandeling van een week.
Twee andere reviews vermelden geen verschil. Enkele (inter)nationale richtlijnen vermelden daarom de behandeling gedurende een week als eerste keus, andere richtlijnen geven wel beide opties.Recenter literatuuronderzoek naar de optimale behandelduur werd niet gevonden.
Kosten
Ten tijde van uitkomen van deze standaard is behandeling met metronidazol oraal eenmalig 2 g de goedkoopste behandeling, en behandeling met clindamycine vaginaal het duurst (zie details Lokale of systemische behandeling).
Bijwerkingen
Mogelijke bijwerkingen van metronidazol zijn misselijkheid, een bittere metaalsmaak in de mond, een disulfirameffect (klinische symptomen als roodheid van het gelaat, tachycardie, profuus transpireren, hevige hoofdpijn en nausea) in associatie met alcohol, vulvovaginale candidose en, zeldzaam, een perifere neuropathie.
De nevenwerkingen van clindamycine zijn mogelijk misselijkheid, braken, diarree, huiduitslag, vulvovaginale candidose en pseudomembraneuze colitis.
Lokale behandeling (met metronidazol of clindamycine) kan de betrouwbaarheid van condooms verminderen.
Partner
Naar Samenvatting ›De partner wordt niet meebehandeld (zie Details).
Uit een systematische review (zes trials) is gebleken dat partnerbehandeling niet effectief is bij het voorkomen van recidieven.
Zwangerschap en lactatie
Naar Samenvatting ›- Clindamycine crème 20 mg/g voor vaginaal gebruik, gedurende 7 dagen ’s avonds voor het slapen gaan 1 applicatorvulling (5 g) diep vaginaal inbrengen (lage absorptie)
- Metronidazol oraal, eenmalig 2g
- Metronidazol 1 ovule 500 mg voor vaginaal gebruik, eenmaal daags ’s avonds voor het slapen gaan diep inbrengen gedurende 7 dagen (zie Details).
- Bij borstvoeding: metronidazol kan een onaangename metaalsmaak geven van de moedermelk; adviseer daarom de tabletten na de laatste voeding in te nemen. De borstvoeding hoeft dan niet te worden onderbroken (zie Details).
- Bij weigeren van de borst kan gedurende 12 uur na inname de borstvoeding worden onderbroken (in dat geval wordt de melk afgekolfd en weggegooid). Ook kan in overleg met patiënte gekozen worden voor een vaginale behandeling met clindamycine crème.
Het advies over metronidazol tijdens de zwangerschap is overgenomen van de Teratologie Informatie Service van het Lareb. Zie voor meer informatie: www.lareb.nl/Teratologie/TIS (geraadpleegd op 8 januari 2016). Metronidazol is sinds 1960 internationaal op de markt, zonder dat carcinogene of mutagene effecten bij de mens zijn beschreven. Ruime ervaring met metronidazol tijdens de zwangerschap laat geen verhoogd risico zien op aangeboren afwijkingen of andere nadelige effecten.
Na een eenmalige inname van 2 g metronidazol door een vrouw die borstvoeding geeft is de spiegel in de moedermelk na 2 tot 4 uur maximaal. Hiermee kan de baby ten hoogste 20% van een therapeutische dosering voor het kind krijgen. www.lareb.nl/Teratologie/TIS).
Bij behandeling tijdens borstvoeding is onderbreken van de borstvoeding niet nodig. Overweeg alleen tijdelijk onderbreken van borstvoeding gedurende 12 uur na inname bij weigeren van de borst in verband met metaalsmaak van de borstvoeding. Zie voor meer informatie ook de Teratologie Informatie Service van het lareb (Trichomoniasis, chlamydiasis, gonorroe
Naar Samenvatting ›Zie voor het beleid NHG-Standaard Het soa-consult.
Onverklaarde fluorklachten
Naar Samenvatting ›Bij onverklaarde fluorklachten is medicatie niet effectief. Overweeg alleen bij hevige jeuk aan de vulva een indifferente crème of een proefbehandeling met antimycotica voorschrijven (zie Vulvovaginale candidiasis).
Controles
Naar Samenvatting ›- Bij laboratoriumonderzoek: spreek een controle af na ongeveer een week om de uitslag en het verdere beleid te bespreken. Dit consult kan eventueel telefonisch.
- Adviseer alle andere patiënten om na ongeveer 2 weken terug te komen als de klachten aanhouden.
- Wacht bij aspecifieke fluorklachten ten minste 4 weken af.
- Verricht (na de termijn van 2 of 4 weken) opnieuw lichamelijk en aanvullend onderzoek in de eigen praktijk.
- Als de oorzaak van de klachten niet kan worden vastgesteld, vraag dan in overleg met de patiënt aanvullend PCR-onderzoek aan naar C. trachomatis, N. gonorrhoeae en T. vaginalis, en/of een trichomonaskweek, tenzij dit onderzoek recent werd gedaan.
Recidiverende vulvovaginale candidiasis
Naar Samenvatting ›Beleid
Naar Samenvatting ›- Bij een recidief is de behandeling in principe dezelfde als bij een eerste infectie.
- Nodig patiënten met frequente recidieven uit op het spreekuur om de diagnose te bevestigen door middel van anamnese en lichamelijk onderzoek. Wees alert op een andere oorzaak voor de klachten (huidafwijkingen, bekkenhypertonie, dyspareunie).
- Ga na of er risicofactoren zijn voor candidiasis (diabetes mellitus, antibiotica, corticosteroïden) en zo ja, of deze weggenomen kunnen worden. Denk daarbij aan het behandelen van diabetes mellitus en aan het beperken van antibiotica en corticosteroïden.
- Vraag bij twijfel (bijvoorbeeld bij onvoldoende reactie op de gebruikelijke behandeling) een candidakweek met gisttypering aan. Vermeld op het aanvraagformulier dat er sprake is van een recidiverende candida-infectie, want het laboratorium zal niet standaard een gisttypering uitvoeren. Vermeld tevens welk middel al gegeven is. Non-albicans candidavaginitis reageert minder goed op therapie met azolen (zie Details). Er is nog geen eenduidig beleid (zie Consultatie en verwijzing).
- Besteed aandacht aan de verklaringen die de vrouw zelf geeft voor haar klachten. Ga daarbij in op mogelijke bezorgdheid als gevolg van de klachten.
- Vraag na wat de gevolgen zijn voor de seksualiteit en wees attent op relationele of psychosociale problematiek.
- Ontraad coïtus of andere vormen van penetratie zolang er dyspareunie bestaat.
Vijfentachtig tot 90% van de gevallen van vulvovaginale candidiasis wordt veroorzaakt door Candida albicans. De resterende 10 tot 15% wordt nagenoeg in alle gevallen veroorzaakt door Candida glabrata, die vaak minder gevoelig is voor de klassieke azolederivaten. In de literatuur worden getallen genoemd van 25 tot 50% behandelfalen, maar eigenlijk is dit niet goed bekend. Deze onderzoeken zijn vaak gedaan onder verwezen patiënten, terwijl niet bekend is hoeveel patiënten in de eerste lijn met Candida glabrata (waar geen kweek werd gemaakt) wel reageerden op een behandeling met azolen.
Voor de behandeling van Candida glabrata bestaat nog geen eenduidig beleid. Een optie is een langdurige behandeling (7 tot 14 dagen) met een azolederivaat. Fluconazol zou hiervoor minder geschikt zijn omdat de MIC90-waarde van Candida glabrata veel hoger ligt dan voor andere azolen (MIC-90 is de minimal inhibitory concentration, de laagste dosis van een geneesmiddel waarbij de zichtbare bacteriegroei 90% geremd wordt).
Andere mogelijke therapieën zijn een vaginale behandeling met capsules met boorzuur (600 mg capsule 1 maal daags vaginaal inbrengen gedurende 14 dagen), dit zou tot 70% van de patiënten genezen, of flucytosine 15,5% vaginale crème (1 maal daags 5 g vaginaal inbrengen gedurende 14 dagen). Beiden zijn niet in Nederland verkrijgbaar. Verder onderzoek is nodig, voordat een goede aanbeveling over het beleid kan worden geformuleerd.Profylaxe
Naar Samenvatting ›- Overweeg in overleg met patiënt een profylactische behandeling bij hardnekkige klachten en bewezen recidiverende vulvovaginale candidiasis (zie Details)
- Eerste keus is behandeling on demand. Patiënte krijgt een recept voor fluconazol, 3 capsules à 150 mg oraal, zodat zij bij hinderlijke klachten direct kan starten met de behandeling. Vermeld het gebruik op het recept.
- Tweede keus is orale behandeling met fluconazol capsules à 150 mg oraal, gedurende 3-6 maanden 1 capsule op dag 5 van de menstruatie. Vermeld het gebruik op het recept. Bij onvoldoende werkzaamheid mag dit middel tot eenmaal per week gegeven worden, dit kan betekenen dat bij ernstige klachten gedurende een langere periode eenmaal per week behandeld wordt met fluconazol capsules à 150 mg oraal.
- Spreek bij profylaxe ter voorkoming van een candida-infectie een controle na 3 maanden af om het beleid te evalueren en zo nodig te heroverwegen.
Er zijn sinds het verschijnen van de vorige standaard geen nieuwe RCT’s verschenen over de preventieve behandeling bij recidiverende candida-infecties. Er is geen bewijs dat orale of lokale behandeling beter is. Ook hier geldt, evenals bij de behandeling, als algemeen behandelprincipe dat bij gelijke effectiviteit lokale behandeling de voorkeur verdient boven een systemische behandeling.
Bij zelfbehandeling wordt in totaal minder medicatie gebruikt dan bij een profylactische behandeling.
Voor welke behandeling ook gekozen wordt, geen enkele behandeling voorkomt dat na staken van de preventieve behandeling het aantal recidieven weer toeneemt.
Aanbeveling
Bevestig bij recidiverende candida-infecties de diagnose en ga de beïnvloedbare predisponerende factoren na. Bepaal vervolgens het beleid in overleg met patiënte. Huisarts en patiënte kunnen kiezen voor behandeling zodra de klachten zich voordoen met een kuur die de vrouw op voorraad heeft (eerste keus), een 4-wekelijkse vaginale behandeling gedurende 6 maanden (tweede keus), of een 4-wekelijkse orale behandeling gedurende 6 maanden (derde keus). Zowel de orale, als de vaginale behandelingen mogen vaker gegeven worden, tot één keer per week.
Er zijn overigens (internationale) richtlijnen die adviseren om bij recidiverende candida-infecties eerst volledige remissie te bereiken door een lokale therapie te geven gedurende 7 tot 14 dagen, of oraal fluconazol (100, 150 of 200 mg) elke derde dag, 3 doses in totaal, voor gestart wordt met een onderhoudsbehandeling.
We vonden hiervoor evenwel geen goede onderbouwing.Achtergrond
Als een patiënte meer dan drie keer per jaar last heeft van een door onderzoek vastgestelde candida-infectie, is er sprake van recidiverende candida. Tot op heden is hiervoor nog geen preventieve behandeling met blijvend resultaat gevonden.
Uitgangsvraag
Welk middel, in welke toedieningsvorm, in welke dosering en met welke behandelduur, dient te worden gegeven aan patiënten met recidiverende vulvovaginale candidiasis?
Cruciale uitkomstmaten
Voor deze uitgangsvraag werden de volgende cruciale uitkomstmaten vastgesteld:
- aantal recidieven;
- bijwerkingen.
Methode
Een literatuursearch van 2006 tot maart 2014 naar de behandeling van recidiverende VVC leverde slechts 1 systematische review op
waarin 2 RCT’s werden geïncludeerd waarin wekelijks toedienen van fluconazol werd vergeleken met placebo. Dit detail is hierop gebaseerd. Er werden middels de literatuursearch geen recentere RCT’s gevonden.Eerder verscheen ook een onderzoek van Fong et al., dat reeds beschreven werd in de vorige versie van deze standaard, naar het in voorraad geven van medicatie zodat een vrouw bij klachten direct kan starten met de behandeling. Er werden geen recentere onderzoeken naar deze vraag gevonden.
Resultaten
Rosa 2013: er werden 249 artikelen gevonden door middel van een systematische search, 229 artikelen werden uitgesloten op basis van titel en/of abstract, 12 artikelen werden uitgesloten in verband met geen recidiverende vulvovaginale candidiasis, andere fluconazoldosering, ander tijdsschema, geen placebo. Uiteindelijk werden 2 artikelen geïncludeerd in de meta-analyse, van de overige artikelen werd niet beschreven waarom ze afvielen. Nadeel van deze SR was dat alleen is gekeken naar wekelijkse toediening; RCT’s die naar andere tijdsschema’s keken, of naar andere doseringen, werden niet ingesloten.
Een van de 2 geïncludeerde onderzoeken was van Sobel et al. (2004). Zij verrichtten een gerandomiseerde trial naar het effect van orale behandeling met fluconazol bij vrouwen met recidiverende vaginale candida-infecties. In totaal werden 494 vrouwen met een aangetoonde candida-infectie en met minstens 4 aangetoonde episoden van een dergelijke infectie in het voorafgaande jaar kregen eerst een behandeling met 3 maal 150 mg fluconazol, in te nemen met tussenpozen van 72 uur. Vervolgens werden de vrouwen die genezen waren ingesloten in een dubbelblind onderzoek naar het effect van een wekelijkse inname van 150 mg fluconazol of placebo gedurende een half jaar. In dit eerste half jaar kregen 13 van de 141 vrouwen uit de fluconazolgroep een recidief, in vergelijking met 91 van de 142 vrouwen die placebo hadden gebruikt. In het volgende half jaar, na het staken van de medicatie, bleek het aantal recidieven in de fluconazolgroep aanzienlijk (72/126), maar lager dan in de placebogroep (107/137). Het onderzoek werd financieel ondersteund door de fabrikant van fluconazol .
Het andere onderzoek was van Fong et al. 1994. Zij verrichtten een gerandomiseerd open cross-overonderzoek onder 23 vrouwen met een bewezen recidiverende candida-infectie (minstens 4 episoden in het voorafgaande jaar). De behandeling bestond uit één vaginale tablet van 500 mg clotrimazol. Twee behandelregimes werden elk gedurende een half jaar toegepast: maandelijkse behandeling, aan het eind van de menstruatie, of zelfbehandeling op basis van klachten.
Kwaliteit van bewijs
De kwaliteit van bewijs was laag. Er was sprake van imprecisie en indirectheid.
Effectiviteit
Rosa 2014: fluconazol was effectiever dan placebo in het reduceren van het aantal symptomatische episoden van vulvovaginale candidiasis, direct na behandelen (OR 0,10; 95%-BI 0,03 tot 0,34), 3 maanden na behandelen (OR 0,23; 95%-BI 0,07 tot 0,74) en 6 maanden na behandelen (OR 0,39; 95%-BI 0,24 tot 0,64).
Fong 1994: in totaal werden bij het profylaxeregime 168 ovules gebruikt in vergelijking met 84 bij zelfbehandeling. Het totaal aantal klachtenepisoden was bij profylaxe 50 (2,2 per patiënt) en bij zelfbehandeling 86 (3,7 per patiënt). De meeste vrouwen (17 van de 23) gaven de voorkeur aan zelfbehandeling boven profylaxe.
Bijwerkingen
Bijwerkingen werden niet gerapporteerd.
Conclusie
Fluconazol oraal is effectiever dan placebo in het reduceren van het aantal recidieven van vulvovaginale candidiasis. Er is echter geen vergelijking voorhanden met lokale behandeling met dezelfde behandelfrequentie, er is niet gekeken naar bijwerkingen. Te verwachten is dat na staken van de preventieve behandeling, het aantal recidieven weer toeneemt.
Consultatie en verwijzing
Naar Samenvatting ›Arts-microbioloog
Naar Samenvatting ›Overweeg consultatie van een arts-microbioloog over het te volgen beleid bij non-albicans candidavaginitis (zie Beleid bij Recidiverende vulvovaginale candidiasis).
Gynaecoloog
Naar Samenvatting ›Bij klachten van fluor vaginalis is verwijzing naar een gynaecoloog niet vaak geïndiceerd; deze heeft niet meer diagnostische of therapeutische mogelijkheden ter beschikking dan de huisarts. Verwijzing is wel aangewezen in de volgende situaties.
- Bij aanhoudende klachten van fluor of jeuk die niet goed reageren op behandeling. Een gynaecoloog heeft meer kennis van en ervaring met relatief zeldzame aandoeningen in de differentiaaldiagnose, zoals (pre)maligne aandoeningen, dermatologische aandoeningen en weinig voorkomende specifieke bacteriële infecties (zie Details).
- Bij aanwijzingen voor een andere oorzaak van de klachten, die de huisarts niet zelf kan behandelen.
Andere oorzaken van (aanhoudende) vulvaire jeuk zijn vulvaire intra-epitheliale neoplasie (VIN), lichen sclerosus, lichen planus en andere dermatoses. Deze diagnosen zijn relatief zeldzaam. Een gynaecoloog met uitgebreidere kennis van en ervaring met relatief zeldzame differentiaaldiagnoses zal deze afwijkingen eerder erkennen. Een biopsie is aangewezen om deze diagnosen te bevestigen.
Een andere mogelijke oorzaak die in de literatuur wel wordt beschreven is een aerobe vaginitis. Dit is een zeldzame aandoening, waarbij het aantal lactobacillen is verlaagd en het aantal aerobe bacteriën, zoals E. coli, groep-B-streptokokken, enterokokken en S. aureus, is verhoogd (in tegenstelling tot een BV, waar juist toename van anaerobe bacteriën de oorzaak is). De precieze etiologie is onduidelijk. In de literatuur worden relaties beschreven met een disbalans in de lokale immunomodulatie, een tekort aan oestrogenen, overvloedige kolonisatie met darmbacteriën, lichen planus en vitamine-D-deficiëntie. Aerobe vaginitis geeft ernstige dyspareunie, purulente gele of geelgroene fluor en een rode, ontstoken vagina, die soms bezaaid is met kleine of grote ulcera en ecchymose. De fluor kenmerkt zich door een geur van verrotting. De aminetest is negatief. De pH is vaak verhoogd, vaak zelfs tot > 6. Onder de microscoop worden veel (toxische) leukocyten gezien, in tegenstelling tot BV, waarbij meestal weinig leukocyten worden gezien.
Donders onderzocht de relatie tussen aerobe vaginitis en zwangerschap, en stelde vast dat aerobe vaginitis kan leiden tot premature geboorte, voortijdige prematuur gebroken vliezen, foetale infecties en neurologische schade.Er is onvoldoende evidence om vast te stellen wat de meest effectieve behandeling is van aerobe vaginitis, zodat hierover geen aanbevelingen kunnen worden geformuleerd. Daarom, en omdat dit een zeldzaam beeld is waarvan de relevantie niet geheel duidelijk is, wordt verwezen naar de gynaecoloog.
Bijlage Onderzoek van fluor
Naar Samenvatting ›Benodigdheden
- kaliumhydroxide (KOH)-10%-oplossing (bestellen via plaatselijke apotheek of indien niet verkrijgbaar aldaar via ziekenhuisapotheek);
- pH-stripjes (range 4,0 tot 7,0) (bestellen bij apotheek of medische groothandel);
- fysiologische zoutoplossing;
- objectglaasjes waarop fluor gemengd kan worden met KOH en fysiologische zoutoplossing, en om fluor op uit te strijken voor een aanvraag van de Nugentscore;
- dekglaasjes;
- microscoop met objectief 10x en 40x;
- wegwerpöses of houten stokjes/spateltjes, opbergdoosjes voor objectglaasjes om deze op te sturen naar het laboratorium (aangeleverd via het laboratorium waar u mee samenwerkt).
Richtlijnen beleid
Uitvoering
1. Meet de pH-waarde van de fluor.
Doop een pH-strip in de fluor op het onderste speculumblad. Bepaal de pH-waarde van de fluor door de kleur van de vochtige strip te vergelijken met de voorbeeldstrip op de verpakking. Een pH tussen 4,0 en 4,5 is normaal. Een pH > 4,5 past bij een bacteriële vaginose en komt ook vaak voor bij een trichomonasinfectie.
2 en 3. Verricht de aminetest, en maak een fysiologisch zoutpreparaat en een KOH-preparaat van de fluor (microscopie is facultatief).
Draag een handschoen en breng met een vinger een beetje fluor (die zich heeft verzameld in het achterblad van het speculum) aan op de linker- en rechterzijde van een objectglaasje (of doe dit met een houten stokje of öse). Zorg ervoor dat het preparaat niet te dik is. Laat aan de ene zijde een druppel fysiologische zoutoplossing en aan de andere zijde een druppel 10%-KOH-oplossing op de fluor vallen. Wen uzelf aan steeds de ene oplossing rechts en de andere links aan te brengen, zo haalt u de preparaten niet zo snel door elkaar. Sluit beide flesjes na gebruik goed af.
Meng de zoutdruppel met het houten stokje, spateltje of wegwerpöse in de fluor. Doe daarna hetzelfde in de KOH-druppel (in deze volgorde kan dit met dezelfde spatel).
Verricht eerst de aminetest: ruik aan het KOH-preparaat. Bij een rottevisgeur is de test positief. Dit is kenmerkend voor een bacteriële vaginose en is vaak ook positief bij Trichomonas vaginalis (zie Details). Deze geur kan overigens vaak ook al waargenomen worden zonder toevoeging van KOH.
4. Beoordeel een fysiologisch zoutpreparaat en een KOH-preparaat van de fluor (facultatief).
Bedek beide druppels met een dekglaasje. Eerst wordt het fysiologisch zoutpreparaat bekeken. Trichomonaden verliezen snel hun beweeglijkheid, terwijl KOH enkele minuten de tijd nodig heeft om in te werken.
- Fysiologisch zoutpreparaat. Bekijk het preparaat onder de microscoop bij een vergroting van 100x en 400x. De volgende afwijkende bevindingen zijn mogelijk:
- ‘clue’-cellen: epitheelcellen die zo zwaar bezet zijn met bacteriën dat de celgrenzen niet meer te onderscheiden zijn (figuur 1). De aanwezigheid van ‘clue’-cellen is kenmerkend voor een bacteriële vaginose;
- leukocytose: het aantal leukocyten is groter dan het aantal epitheelcellen. Leukocytose is een aspecifieke bevinding die zowel kan passen bij een candida-infectie als bij een soa;
- trichomonaden: schokkerig bewegende geflagelleerde protozoa (figuur 2). De aanwezigheid van trichomonaden is bewijzend voor T. vaginalis, maar het niet waarnemen van trichomonaden sluit de diagnose niet uit.
- KOH-preparaat. Bekijk het preparaat onder de microscoop bij een vergroting van 100x en 400x. De KOH breekt de epitheelcellen af maar de schimmeldraden niet. Als er schimmeldraden met een takstructuur (pseudo-)hyfen van C. albicans; (figuur 3)) zichtbaar zijn, is er sprake van een candida-infectie. Een negatieve bevinding sluit deze diagnose echter niet uit (zie Details).
Optie: preparaat maken voor bepaling Nugentscore bij verdenking bacteriële vaginose (via het lab)
- Neem wat fluor af met een wattenstok en strijk dun uit over een objectglaasje (voor beoordeling op wel of geen bacteriële vaginose). Bij een te dik preparaat afstrijken met een tweede glaasje.
- Laten drogen aan de lucht; materiaal moet binnen enkele minuten droog zijn, dan is de dikte goed.
- Stop het gedroogde glaasje terug in een opbergdoosje voor microscoopglaasjes en stuur het op naar het laboratorium.
Uit buitenlands onderzoek (n = 95) blijkt dat slechts eenderde van de vrouwen die over the counter clotrimazol aanschafte, ook daadwerkelijk een candida-infectie heeft. Dit geeft vertraging in het stellen van de correcte diagnose en levert onnodige kosten op.
Recenter onderzoek werd niet gevonden.De sensitiviteit van microscopisch onderzoek naar C. albicans varieert in verschillende onderzoeken van 22 tot 84%.
Dekker et al. kwamen in hun onderzoek met getrainde huisartsen tot een sensitiviteit van 72%. Ook in alle andere onderzoeken was de specificiteit veel hoger dan de sensitiviteit: 96 tot 100%. Een positieve bevinding is dus veel betrouwbaarder dan een negatieve bevinding. Door training kan de betrouwbaarheid van dit onderzoek worden opgevoerd.Referenties
- Mardh PA, Taylor-Robinson D. Bacterial vaginosis. Stockholm: Almqvist & Wiksell International, 1984.
- Taylor-Robinson D, Morgan DJ, Sheehan M, Rosenstein IJ, Lamont RF. Relation between Gram-stain and clinical criteria for diagnosing bacterial vaginosis with special reference to Gram grade II evaluation. Int J STD AIDS 2003;14:6-10.
- Shipitsyna E, Roos A, Datcu R, Hallen A, Fredlund H, Jensen JS, et al. Composition of the vaginal microbiota in women of reproductive age--sensitive and specific molecular diagnosis of bacterial vaginosis is possible? PLoS One 2013;8:e60670.
- Esim Buyukbayrak E, Kars B, Karsidag AY, Karadeniz BI, Kaymaz O, Gencer S, et al. Diagnosis of vulvovaginitis: Comparison of clinical and microbiological diagnosis. Arch Gynecol Obstet 2010;282:515-9.
- Gutman RE, Peipert JF, Weitzen S, Blume J. Evaluation of clinical methods for diagnosing bacterial vaginosis. Obstet Gynecol 2005;105:551-6.
- Lascar RM, Devakumar H, Jungmann E, Copas A, Arthur G, Mercey D. Is vaginal microscopy an essential tool for the management of women presenting with vaginal discharge? Int J STD AIDS 2008;19(12):859-60.
- Lowe NK, Neal JL, Ryan-Wenger NA. Accuracy of the clinical diagnosis of vaginitis compared with a DNA probe laboratory standard. Obstet Gynecol 2009;113:89-95.
- Menard JP, Mazouni C, Fenollar F, Raoult D, Boubli L, Bretelle F. Diagnostic accuracy of quantitative real-time PCR assay versus clinical and Gram stain identification of bacterial vaginosis. Eur J Clin Microbiol Infect Dis 2010;29:1547-52.
- Kusters JG, Reuland EA, Bouter S, Koenig P, Dorigo-Zetsma JW. A multiplex real-time PCR assay for routine diagnosis of bacterial vaginosis. Eur J Clin Microbiol Infect Dis. 2015 Sep;34(9):1779-85. doi: 10.1007/s10096-015-2412-z. Epub 2015 Jul 5.
- Wang KD, Su JR. Quantification of Atopobium vaginae loads may be a new method for the diagnosis of bacterial vaginosis. Clin Lab 2014;60:1501-8.
- Dekker JH, Boeke AJP, Van Eijk JTM. Vaginale klachten in de huisartspraktijk: waarom komen vrouwen en welke diagnosen worden bij hen gesteld? Huisarts Wet 1991;34:439-44.
- Anderson MR, Klink K, Cohrssen A. Evaluation of vaginal complaints. JAMA 2004;291:1368-79.
- Davis JD, Harper AL. FPIN’s clinical inquiries: treatment of recurrent vulvovaginal candidiasis. Am Fam Physician 2011;83:1482-4.
- Van de Wijgert JHHM, Borgdorff H, Verhelst R, Crucitti T, Francis S, Verstraelen H, et al. The vaginal microbiota: what have we learned after a decade of molecular characterization? PLoS One 2014;9(8):e105998.
- Schwebke, JR, Muzny, CA, Josey, WE. Role of Gardnerella vaginalis in the pathogenesis of bacterial vaginosis: a conceptual model. J Infect Dis 2014;210:338-43.
- Fethers KA, Fairley CK, Hocking JS, Gurrin LC, Bradshaw CS. Sexual risk factors and bacterial vaginosis: A systematic review and meta-analysis. Clin Infect Dis 2008;47:1426-35.
- Moi H. Prevalence of bacterial vaginosis and its association with genital infections, inflammation, and contraceptive methods in women attending sexually transmitted disease and primary health clinics. Int J STD AIDS 1990;1:86-94.
- Joesoef MR, Karundeng A, Runtupalit C, Moran JS, Lewis JS, Ryan CA. High rate of bacterial vaginosis among women with intrauterine devices in manado, indonesia. Contraception 2001;64:169-72.
- Shoubnikova M, Hellberg D, Nilsson S, Mardh PA. Contraceptive use in women with bacterial vaginosis. Contraception 1997;55:355-8.
- Lessard T, Simoes JA, Discacciati MG, Hidalgo M, Bahamondes L. Cytological evaluation and investigation of the vaginal flora of long-term users of the levonorgestrel-releasing intrauterine system (lng-ius). Contraception 2008;77:30-3.
- Donders GG, Berger J, Heuninckx H, Bellen G, Cornelis A. Vaginal flora changes on pap smears after insertion of levonorgestrel-releasing intrauterine device. Contraception 2011;83:352-6.
- Madden T, Grentzer JM, Secura GM, Allsworth JE, Peipert JF. Risk of bacterial vaginosis in users of the intrauterine device: A longitudinal study. Sex Transm Dis 2012;39:217-22.
- Leitich H, Kiss H. Asymptomatic bacterial vaginosis and intermediate flora as risk factors for adverse pregnancy outcome. Best Pract Res Clin Obstet Gynaecol 2007;21:375-90.
- Brocklehurst P, Gordon A, Heatley E, Milan SJ. Antibiotics for treating bacterial vaginosis in pregnancy. Cochrane Database Syst Rev 2013;1:Cd000262.
- Dekker JH, Boeke AJP. De voorspelling van de diagnose bij vaginale klachten. In: Dekker JH, Boeke AJP, editors. Vaginale klachten in de huisartspraktijk [Proefschrift]. Amsterdam: Vrije Universiteit, 1992.
- Van Royen P. Vaginal discharge and bacterial vaginosis in family practice [Proefschrift]. Antwerpen: Universiteit van Antwerpen, 1993.
- Bro F. The diagnosis of candida vaginitis in general practice. Scand J Prim Health Care 1989;7(1):19-22.
- Holmes KK, Stamm WE. Lower genital tract infection syndromes in women. In: Holmes KK, Sparling PF, Mardh PA, editors. Sexually transmitted diseases. New York: McGraw-Hill, 1999;761-81.
- Reed BD, Huck W, Zazove P. Differentiation of Gardnerella vaginalis, Candida albicans, and Trichomonas vaginalis infections of the vagina. J Fam Pract 1989;28:673-80.
- Ferris DG, Nyirjesy P, Sobel JD, Soper D, Pavletic A, Litaker MS. Over-the-counter antifungal drug misuse associated with patient-diagnosed vulvovaginal candidiasis. Obstet Gynecol 2002;99:419-25.
- Martin Lopez JE. Candidiasis (vulvovaginal). BMJ clinical evidence 2015.
- Huang H, Song L, Zhao W. Effects of probiotics for the treatment of bacterial vaginosis in adult women: a meta-analysis of randomized clinical trials. Arch Gynecol Obstet 2014;289:1225-34.
- Petersen EE, Genet M, Caserini M, Palmieri R. Efficacy of vitamin C vaginal tablets in the treatment of bacterial vaginosis: a randomised, double blind, placebo controlled clinical trial. Arzneimittelforschung 2011;61:260-5.
- Krasnopolsky VN, Prilepskaya VN, Polatti F, Zarochentseva NV, Bayramova GR, Caserini M, et al. Efficacy of vitamin c vaginal tablets as prophylaxis for recurrent bacterial vaginosis: A randomised, double-blind, placebo-controlled clinical trial. J Clin Med Res 2013;5:309-15.
- Krasnopolsky VN1, Prilepskaya VN, Polatti F, Zarochentseva NV, Bayramova GR, Caserini M, Palmieri R. Efficacy of vitamin C vaginal tablets as prophylaxis for recurrent bacterial vaginosis: a randomised, double-blind, placebo-controlled clinical trial. J Clin Med Res. 2013 Aug;5(4):309-15. doi: 10.4021/jocmr1489w. Epub 2013 Jun 21.
- Balkus JE, Jaoko W, Mandaliya K, Richardson BA, Masese L, Gitau R, et al. The posttrial effect of oral periodic presumptive treatment for vaginal infections on the incidence of bacterial vaginosis and Lactobacillus colonization. Sex Trans Dis 2012;39:361-5.
- Sobel JD, Ferris D, Schwebke J, Nyirjesy P, Wiesenfeld HC, Peipert J, et al. Suppressive antibacterial therapy with 0.75% metronidazole vaginal gel to prevent recurrent bacterial vaginosis. Am J Obstet Gynecol 2006;194:1283-9.
- McClelland RS, Richardson BA, Hassan WM, Chohan V, Lavreys L, Mandaliya K, et al. Improvement of vaginal health for Kenyan women at risk for acquisition of human immunodeficiency virus type 1: results of a randomized trial. J Infect Dis 2008;197:1361-8.
- Nurbhai M, Grimshaw J, Watson M, Bond C, Mollison J, Ludbrook A. Oral versus intra-vaginal imidazole and triazole anti-fungal treatment of uncomplicated vulvovaginal candidiasis (thrush). Cochrane Database Syst Rev 2007(4):Cd002845.
- Spence D. Candidiasis (vulvovaginal). BMJ Clin Evid 2010.
- Young GL, Jewell D. Topical treatment for vaginal candidiasis (thrush) in pregnancy. Cochrane Database Syst Rev. 2001;(4):CD000225. Review. P
- Molgaard-Nielsen D, Pasternak B, Hviid A. Use of oral fluconazole during pregnancy and the risk of birth defects. New Engl J Med 2013;369(9):830-9.
- Vandevoorde J, Van Royen P, Loeters H, De Backer J, Michels J, De Sutter A. Vaginitis en vaginose (2002).
- Centers for Disease Control and Prevention. Sexually Transmitted Diseases Treatment Guidelines (2015). Atlanta: U.S. Department of Health and Human Services.
- Sherrard J, Donders G, White D, Jensen JS. European (IUSTI/WHO) guideline on the management of vaginal discharge, 2011. Int J STD AIDS 2011;22:421-9.
- Oduyebo OO, Anorlu RI, Ogunsola FT. The effects of antimicrobial therapy on bacterial vaginosis in non-pregnant women. Cochrane Database Syst Rev 2009:Cd006055.
- Joesoef MR, Schmid GP. Bacterial vaginosis: Review of treatment options and potential clinical indications for therapy. Clin Infect Dis 1995;20 Suppl 1:S72-9.
- Larsson PG. Treatment of bacterial vaginosis. Int J STD AIDS 1992;3:239-47.
- Sweet RL. New approaches for the treatment of bacterial vaginosis. Am J Obstet Gynecol 1993;169:479-82.
- Lugo-Miro VI, Green M, Mazur L. Comparison of different metronidazole therapeutic regimens for bacterial vaginosis. A meta-analysis. JAMA 1992;268:92-5.
- NVDV. Multidisciplinaire Richtlijn Seksueel Overdraagbare Aandoeningen voor de 2e Lijn (2012).
- BASHH. UK national guideline for the management of bacterial vaginosis (2012). British Association for Sexual Health and HIV.
- Hamrick M, Chambliss ML. Bacterial vaginosis and treatment of sexual partners. Arch Fam Med 2000;9:647-8.
- Schaefer C, Peters P, Miller RK. Drugs during pregnancy and lactation. Treatment options and risk assessment. Amsterdam: Elsevier BV, 2007.
- Sobel JD, Chaim W, Nagappan V, Leaman D. Treatment of vaginitis caused by Candida glabrata: use of topical boric acid and flucytosine. Am J Obstet Gynecol 2003;189:1297-300.
- Nyirjesy P. Management of persistent vaginitis. Obstet Gynecol. 2014 Dec;124(6):1135-46. doi: 10.1097/AOG.0000000000000551
- Van Schalkwyk J, Yudin MH, Yudin MH, Allen V, Bouchard C, Boucher M, et al. Vulvovaginitis: screening for and management of trichomoniasis, vulvovaginal candidiasis, and bacterial vaginosis. J Obstet Gynaecol Canada 2015;37(3):266-76.
- Rosa MI, Silva BR, Pires PS, Silva FR, Silva NC, Silva FR, et al. Weekly fluconazole therapy for recurrent vulvovaginal candidiasis: a systematic review and meta-analysis. Eur J Obstet Gynecol Reprod Biol 2013;167(2):132-6.
- Fong IW. The value of prophylactic (monthly) clotrimazole versus empiric self-treatment in recurrent vaginal candidiasis. Genitourin Med 1994;70:124-6.
- Sobel JD, Wiesenfeld HC, Martens M, Danna P, Hooton TM, Rompalo A, et al. Maintenance fluconazole therapy for recurrent vulvovaginal candidiasis. N Engl J Med 2004;351:876-83.
- Donders GG, Vereecken A, Bosmans E, Dekeersmaecker A, Salembier G, Spitz B. Definition of a type of abnormal vaginal flora that is distinct from bacterial vaginosis: aerobic vaginitis. BJOG 2002;109:34-43.
- Landers DV, Wiesenfeld HC, Heine RP, Krohn MA, Hillier SL. Predictive value of the clinical diagnosis of lower genital tract infection in women. Am J Obstet Gynecol 2004;190:1004-10.
- Boeke AJP, Faas A. Interdokter-betrouwbaarheid bij de diagnostiek van vaginitis. Huisarts Wet 1985;28:395-7.